Je, kiharusi ni nini?
Kiharusi ni tatizo la ghafla la ubongo ambalo hutokea wakati mshipa wa damu kwenye ubongo wako unapoziba au kupasuka na kuvuja damu.
Sehemu ya ubongo wako huacha kupata damu. Tishu za ubongo ambazo hazipati damu huacha kufanya kazi na kufa. Ikiwa tishu nyingi za ubongo zimeathiriwa, dalili zako zitakuwa mbaya zaidi.
Ikiwa mshipa wa damu ulioziba utajifungua haraka, dalili zako zinaweza kutoweka kabisa. Hii inaitwa kiharusi cha muda mfupi (TIA), ambayo ni ishara ya tahadhari kuwa hivi karibuni unaweza kupata kiharusi.
Dalili za kiharusi huja ghafla
Unapata dalili tofauti kulingana na sehemu ipi na kiasi gani cha ubongo wako kiliathiriwa
Unaweza kuwa na ganzi ya uso au kulegea, mkono au mguu dhaifu, unatatizika kuona, una matatizo ya kuongea, au maumivu makali ya kichwa
Mara nyingi dalili hujitokeza upande mmoja pekee wa mwili wako
Ingawa tishu za ubongo zinazokufa haziwezi kuwa hai tena, wakati mwingine sehemu zingine za ubongo wako hujifunza kuchukua kazi ya sehemu iliyoharibiwa
Ikiwa una dalili yoyote inayokufanya ufikiri kuwa una kiharusi, unapaswa kwenda kwenye idara ya huduma za dharura
Matibabu na dawa yanaweza kusaidia kupunguza uharibifu wa ubongo na kuzuia kiharusi cha siku zijazo
Je, kiharusi kinasababishwa na nini?
Viharusi husababishwa na ukosefu wa mtiririko wa damu kwenye sehemu ya ubongo wako kutokana na:
Mshipa wa damu ulioziba kwenye ubongo wako
Mshipa wa damu unaovuja damu kwenye ubongo wako
Mshipa wa damu ulioziba unaweza kusababishwa na:
Ni donge la damu ambalo hutokea kwenye mshipa wa damu kwenye ubongo wako
Damu kuganda kwenye moyo au mshipa wa damu karibu na moyo na kisha kuingia kwenye mtiririko wako wa damu na kukwama kwenye mshipa wa damu kwenye ubongo wako.
Mrundiko wa mafuta (utando) ambao huvunja utando wa mshipa wa damu, husafiri hadi kwenye ubongo wako, na kukwama kwenye mshipa wa damu huko
Mashapo ya mafuta kwenye mishipa yako ya damu huitwa usanisi wa mishipa ya damu (kugandamana kwa ateri). Atherosklerosisi katika mishipa mikubwa miwili ya damu kwenye shingo yako (ateri ya karotidi) inaweza kusababisha kiharusi au kiharusi cha muda mfupi (TIA) kwa sababu hii ndiyo mishipa mikuu yenye kusambaza damu katika ubongo.
Mshipa wa damu unaovuja damu kwenye ubongo wako unaweza kusababishwa na:
Perema inayopasuka
Perema ni uvimbe kwenye ukuta wa mshipa wa damu. Ikiwa una kiharusi kutokana na perema, kuna uwezekano kuwa ulizaliwa na kutanuka huko kwa mshipa ya damu. Perema zingine hutokea baadaye kutokana na kuwa na shinikizo la juu la damu kwa miaka mingi.
Clogs and Clots: Causes of Ischemic Stroke
When an artery that carries blood to the brain becomes clogged or blocked, an ischemic stroke can occur. Arteries may be blocked by fatty deposits (atheromas, or plaques) due to atherosclerosis. Arteries in the neck, particularly the internal carotid arteries, are a common site for atheromas. Arteries may also be blocked by a blood clot (thrombus). Blood clots may form on an atheroma in an artery. Clots may also form in the heart of people with a heart disorder. Part of a clot may break off and travel through the bloodstream (becoming an embolus). It may then block an artery that supplies blood to the brain, such as one of the cerebral arteries. |
Je, sababu gani hatarishi zinahusiana na kiharusi?
Sababu kuu za hatarishi zinazohusiana na kiharusi ni:
Atherosklerosisi (kupungua au kuziba kwa mishipa ya damu kwa mafuta)
Vigezo vingine vya hatari ni pamoja na:
Kuwa na jamaa waliowahi kupata kiharusi
Kunywa pombe kupita kiasi
Kutumia dawa haramu kama kokeni
Kuwa na mapigo ya moyo yasiyo ya kawaida kama vile mapigo ya haraka ya moyo kwenye atiria
Kuwa na ugonjwa wa kuganda kwa damu
Je, dalili za kiharusi ni zipi?
Dalili huanza haraka, kwa kawaida ndani ya dakika chache. Kiharusi kikali kinaweza kukuua mara moja.
Dalili nyingi tofauti zinaweza kutokea, kulingana na sehemu ya ubongo isiyopata damu ya kutosha:
Kuhisi dhaifu au kufa ganzi upande mmoja wa uso au mwili wako
Shida ya kuzungumza
Ugumu wa kumeza
Kutoelewa kinachosemwa na wengine
Kuchanganyikiwa
Kushindwa kudhibiti misuli
Kutoona baadhi ya vitu
Uvimbe wa ubongo (uvimbe) unaweza kutokana na kiharusi kikali. Husababisha dalili kwa masaa kadhaa hadi siku moja au mbili baadaye. Unaweza kuchanganyikiwa au kupoteza fahamu. Uvimbe wa ubongo ni mojawapo ya sababu kuu za watu kufa kutokana na kiharusi.
Je, matatizo ya muda mrefu baada ya kiharusi ni yapi?
Baada ya kuwa na kiharusi, unaweza:
Kupunguza uzani au kukabwa na chakula na vinywaji (kusakamwa na chakula) kwa sababu huwezi kumeza chakula ipasavyo.
Kupata vidonda vinavyotokana na kukalia au kulalia sehemu moja sana (vidonda vya shinikizo) kwa sababu huwezi kubadilisha namna ulivyolala mwenyewe
Kuganda kwa damu katika miguu yako kwa sababu hutembei
Kuwa na matukio ya kifafa kwa sababu seli za ubongo zilizo karibu na sehemu ulilopata kiharusi zimeharibika
Kupata unyongovu kwa sababu ya matatizo yote yatokanayo na kiharusi ulichonacho
Je, daktari wangu atajuaje ikiwa nitakuwa na kiharusi?
Madaktari watafanya vipimo vya picha, kama vile uchanganuzi wa CT (tomografia ya kompyuta) au MRI (upigaji picha kwa mvumo wa sumaku), ili kupata picha za kina za ubongo wako. CT au MRI itamwonyesha daktari wako ikiwa kiharusi chako kilisababishwa na damu iliyoganda au mshipa wa damu unaovuja damu.
Madaktari watafanya pia vipimo ili kujua ni nini kilisababisha kiharusi chako:
ECG (mawimbi ya mapigo ya moyo) na eksirei ya moyo kuchunguza matatizo ya moyo
Vipimo vya picha kuona ikiwa mishipa ya damu shingoni imezibwa au imebanwa
Vipimo vya damu ili kuchunguza mambo ya hatari kama vile lehemu nyingi, kisukari, au kuganda kwa damu nyingi
Je, madaktari hutibu vipi kiharusi?
Kwanza, utalazwa hospitalini.
Hospitalini
Madaktari hawawezi kurekebisha tishu za ubongo zilizoharibiwa na kiharusi. Hata hivyo, daktari wako anaweza kukupa matibabu ya:
Dawa za kuvunja damu iliyoganda
Kuondoa damu iliyoganda au kuziba mshipa unaovuja cha damu
Kuzuia uharibifu wa ubongo usifikie kiwango kibaya zaidi kwa kurejesha mapigo ya moyo, shinikizo la damu na joto la mwili kuwa la kawaida
Ikiwa ulikuwa na damu iliyoganda, kuzuia kuganda kwa damu nyingine kwa kukupa dawa za kuyeyusha damu
Kukusaidia kufanya kazi vizuri uwezavyo (kutumia tiba ya urekebishaji)
Ikiwa kiharusi chako kilisababishwa na kuganda kwa damu, madaktari wanaweza wakati mwingine kuyeyusha damu iliyoganda kutumia dawa (dawa za kuzuia damu kuganda). Ikiwa damu iliyoganda imeyeyuka haraka vya kutosha, dalili zako zinaweza kutoweka kabisa. Hata hivyo, dawa hizo zinapaswa kupeanwa ndani ya masaa machache ya kwanza. Pia, baadhi ya watu wana hatari kubwa ya kuwa na matatizo kutokana na dawa hizi na hawawezi kuzitumia kwa usalama. Wakati mwingine damu iliyoganda huondolewa kwa kutumia katheta.
Ikiwa kiharusi chako kilisababishwa na kupungua kwa mishipa ya damu kwenye shingo yako, madaktari wanaweza kufanya upasuaji ili kuifungua. Au huenda akaweka mrija mdogo (kipanuzi) kwenye mshipa wa damu ili usalie wazi.
Ikiwa kiharusi chako kilisababishwa na mishipa ya damu kuvuja, wakati mwingine madaktari wanaweza kuziba sehemu zinazovuja. Madaktari huweka koili ndogo ya chuma kwenye mshipa unaovuja au kufanya upasuaji ili kuuziba.
Tiba ya urekebishaji (urekebishaji) hukusaidia kufanya kazi vyema baada ya kuwa na kiharusi. Urekebishaji:
Huanza hospitalini, kwa kawaida ndani ya siku 1 au 2 baada ya kuwa na kiharusi
Inajumuisha mazoezi ya kufundisha sehemu zenye afya katika ubongo wako kufanya kazi zilizokuwa zikifanywa na sehemu zilizojeruhiwa
Unaendelea baada ya kutoka hospitalini
Baada ya kutoka hospitalini
Unakokwenda kunategemea jinsi dalili zako zilivyo mbaya na kiasi cha usaidizi unachohitaji. Unaweza kwenda:
Nyumbani
Kwa kituo cha urekebishaji
Kwa makazi ya huduma za uuguzi
Popote unapoenda, unaweza kuhitaji matibabu kwa miezi au miaka. Madaktari watajaribu pia kuzuia kiharusi kingine na kukusaidia kukabiliana na changamoto katika maisha yako ya kila siku. Kwa kawaida watakuagiza:
Utumie dawa za kutibu chanzo cha kiharusi chako, kama vile shinikizo la juu la damu au kuganda kwa damu
Kuendelea na tiba ili kuimarisha uwezo wako wa kufanya kazi
Kupata ushauri nasaha au dawa za kukusaidia kukabiliana na unyogovu au mabadiliko mengine ya hisia ambayo yanaweza kutokea baada ya kiharusi chako
Je, unaweza kupona baada ya kuwa na kiharusi?
Ndiyo. Nchini Marekani, takriban watu 795,000 wana kiharusi na takriban 130,000 hufa kutokana na kiharusi kila mwaka.
Kadiri kiharusi kinavyotibiwa haraka, ndivyo uharibifu wa ubongo unavyopungua na ndivyo uwezekano wa kupona unavyoongezeka.
Kwa kawaida, kadri unavyozidi kuimarika katika siku chache za kwanza, ndivyo utakavyoendelea kuzidi kuimarika. Kwa ujumla unaweza kutarajia kuendelea kuimarika kwa muda wa miezi 6 baada ya kuwa na kiharusi.
