Tiểu buốt là tình trạng đau hoặc khó chịu khi đi tiểu, điển hình là cảm giác đau buốt, nóng rát. Một số bệnh lý gây đau trên bàng quang hoặc đáy chậu. Tiểu buốt là một triệu chứng rất phổ biến ở phụ nữ, nhưng nó có thể xảy ra ở cả nam giới và ở mọi lứa tuổi.
Sinh lý bệnh của tiểu buốt
Tiểu buốt là kết quả của việc kích thích vùng tam giác cổ bàng quang hoặc niệu đạo. Viêm hoặc đè ép niệu đạo gây khó khăn trong việc bắt đầu đi tiểu và cảm giác nóng rát khi đi tiểu. Kích ứng vào vùng cổ bàng quang gây co thắt bàng quang, dẫn đến đau khi đi tiểu, tiểu nhiều lần. Tiểu khó thường là do nhiễm trùng và viêm ở đường tiết niệu dưới, nhưng cũng có thể do nhiễm trùng đường tiết niệu trên (UTI) và sỏi thận.
Căn nguyên của tiểu buốt
Tiểu buốt điển hình thường do viêm niệu đạo hoặc bàng quang, mặc dù tổn thương đáy chậu ở phụ nữ (ví dụ, viêm âm hộ - âm đạo hoặc là nhiễm herpes simplex) có thể đau khi tiếp xúc với nước tiểu. Hầu hết các trường hợp là do nhiễm trùng, nhưng đôi khi các rối loạn viêm không do nhiễm trùng là nguyên nhân (xem bảng Một số nguyên nhân gây khó tiểu tiện). Một số bệnh nhân bị tiểu khó khi ăn hoặc uống một số loại thức ăn hoặc đồ uống nhất định. Các chất gây kích ứng phổ biến có thể bao gồm rượu, caffeine và thực phẩm cay hoặc có tính axit (ví dụ: trái cây họ cam quýt).
Nhìn chung nguyên nhân phổ biến nhất gây tiểu buốt là:
Viêm bàng quang
Viêm niệu đạo do bệnh nhiễm trùng lây truyền qua đường tình dục (STI)
Một số nguyên nhân gây tiểu buốt
Nguyên nhân | Những phát hiện gợi ý | Tiếp cận chẩn đoán |
|---|---|---|
Các bệnh nhiễm trùng* | ||
Thường chảy mủ cổ tử cung Tiền sử quan hệ tình dục không an toàn | Xét nghiệm kiểm tra STI | |
Điển hình tiểu dắt và tiểu gấp Đôi khi nước tiểu có máu hoặc mùi hôi Bàng quang đau khi sờ nắn | Đánh giá lâm sàng cùng với xét nghiệm nước tiểu hoặc không cần xét nghiệm nước tiểu nếu như không có các dấu hiệu cảnh báo† | |
Mào tinh hoàn sưng, đau | Đánh giá lâm sàng | |
Tuyến tiền liệt to, đau khi sờ nắn Thường có tiền sử tắc nghẽn đường niệu | Đánh giá lâm sàng | |
Thường chảy mủ rõ ràng Tiền sử quan hệ tình dục không an toàn | Xét nghiệm kiểm tra STI | |
Dịch âm đạo Sưng đỏ vùng môi và âm hộ | Đánh giá lâm sàng, xét nghiệm nước tiểu, và nuôi cấy vi khuẩn để loại trừ UTI Xem xét việc đặt thông tiểu để giảm thiểu nhiễm bẩn mẫu nước tiểu cần thu thập | |
Các rối loạn viêm (ví dụ như bệnh lao) | ||
Tiếp xúc với chất gây kích ứng hoặc chất gây dị ứng (như chất diệt tinh trùng, chất bôi trơn, bao cao su latex), các dị nguyên trong bàng quang, ký sinh trùng, sỏi, hóa trị liệu (cyclophosphamide) và xạ trị | Nguyên nhân gây viêm từ bên ngoài Tiền sử lâm sàng Tiền sử gia đình | Đánh giá lâm sàng Xét nghiệm nước tiểu Chẩn đoán hình ảnh về đường niệu và vùng chậu |
Triệu chứng mạn tính Không tìm thấy nguyên nhân phổ biến | ||
Bệnh viêm khớp liên quan đến cột sống (ví dụ:viêm khớp phản ứng, Hội chứng Behçet) | Triệu chứng dạ dày ruột hoặc các triệu chứng của khớp hoặc cả hai Đôi khi da và niêm mạc tổn thương | Đánh giá lâm sàng Xét nghiệm kiểm tra STI |
Các rối loạn khác | ||
Sau mãn kinh (bao gồm cả tình trạng thiếu hụt estrogen do thuốc, phẫu thuật hoặc xạ trị) Thường đau khi giao hợp Teo hoặc sung huyết các nếp gấp thành âm đạo | Đánh giá lâm sàng | |
Khối u (thường là u bàng quang, tiền liệt tuyến, hoặc là niệu đạo) | Các triệu chứng lâu năm Thông thường đái máu có hoặc không có đái mủ hoặc nhiễm trùng | Soi bàng quang, xét nghiệm tế bào học nước tiểu Có thể sinh thiết tuyến tiền liệt hoặc sinh thiết bàng quang |
* Các mầm bệnh phổ biến bao gồm vi khuẩn không lây truyền qua đường tình (chủ yếu là Escherichia coli, Staphylococcus saphrophyticus, Enterococcus, Klebsiella, và Proteus) và các mầm bệnh lây truyền qua đường tình dục (ví dụ: Neisseria gonorrhoeae, Chlamydia trachomatis, Ureaplasma urealyticum, Trichomonas vaginalis, vi rút herpes simplex). | ||
† Các dấu hiệu cảnh báo là sốt, đau hoặc ấn đau ở mạng sườn, gần đây đã tiến hành sử dụng dụng cụ ở đường tiết niệu, tình trạng suy giảm miễn dịch, các đợt tái phát, các bất thường về tiết niệu đã biết và là nam giới. | ||
GI = đường tiêu hóa; STD = bệnh nhiễm trùng lây truyền qua đường tình dục; UTI = nhiễm trùng đường tiết niệu. | ||
Đánh giá tiểu buốt
Lịch sử
Bệnh sử nên bao gồm thời gian xuất hiện các triệu chứng và liệu xem các triệu chứng đó đã từng xuất hiện trong quá khứ. Các triệu chứng đi kèm quan trọng bao gồm sốt, đau vùng hông lưng, chảy dịch niệu đạo hay ra khí hư âm đạo, và các triệu chứng kích ứng bàng quang (tiểu nhiều lần, tiểu gấp) hoặc tắc nghẽn (tiểu ngập ngừng,tiểu nhỏ giọt). Bệnh nhân cần được hỏi liệu có tiểu máu, tiểu đục, hay nước tiểu có mùi hôi và chảy dịch tự nhiên (ví dụ, dịch loãng và lỏng hoặc dịch đặc và như mủ). Các bác sĩ cũng nên hỏi bệnh nhân gần đây có quan hệ tình dục không an toàn, có áp dụng các biện pháp kích thích vào đáy chậu, có sử dụng các dụng cụ can thiệp vào đường niệu (ví dụ như nội soi bàng quang, đặt sonde tiểu phẫu thuật) hoặc có thể đang mang thai.
Khám toàn thân tìm kiếm các triệu chứng gợi ý nguyên nhân, ví dụ đau lưng hoặc đau khớp và kích ứng mắt (bệnh lý mô liên kết) và các triệu chứng dạ dày - ruột, như tiêu chảy (viêm khớp phản ứng). Cũng cần xem xét thức ăn hoặc đồ uống có thể gây ra các triệu chứng.
Bệnh sử cần lưu ý các bệnh nhiễm trùng tiết niệu trước đó (bao gồm cả nhiễm trùng trong thời thơ ấu) và bất kỳ bất thường nào đã biết về đường tiết niệu, bao gồm dị tật đường tiết niệu bẩm sinh hoặc tiền sử sỏi thận. Như với bất kỳ bệnh truyền nhiễm nào có khả năng xảy ra, tiền sử bị suy giảm miễn dịch (bao gồm cả nhiễm HIV) hoặc nhập viện gần đây là rất quan trọng.
Khám thực thể
Bắt đầu bằng khám các dấu hiệu sinh tồn, đặc biệt chú ý biểu hiện sốt.
Khám da, niêm mạc, và khớp phát hiện các tổn thương gợi ý viêm khớp phản ứng (ví dụ như viêm kết mạc, loét miệng, tổn thương bọng nước hoặc đóng vảy ở lòng bàn tay, lòng bàn chân, và xung quanh móng tay, khớp sưng). Để đánh giá tình trạng thận thực hiện vỗ hông lưng. Sờ nắn bụng để kiểm tra bàng quang.
Phụ nữ nên khám khung chậu để phát hiện viêm hoặc tổn thương đáy chậu hoặc ra dịch âm đạo hoặc cổ tử cung. Nên dùng tăm bông lấy bệnh phẩm để xét nghiệm STI và soi ướt vào thời điểm này thay vì thực hiện khám lần thứ hai.
Nam giới nên kiểm tra cơ quan sinh dục ngoài để phát hiện tổn thương dương vật và chảy mủ; khu vực dưới da bao quy đầu nên được kiểm tra. Sờ nắn mào tinh hoàn và tinh hoàn để phát hiện dấu hiệu ấn đau hoặc sưng. Thăm trực tràng được thực hiện để kiểm tra tuyến tiền liệt với kích thước, tính đồng nhất và độ mềm.
Các dấu hiệu cảnh báo
Những phát hiện sau đây cần được quan tâm đặc biệt:
Sốt
Đau hông lưng hoặc vỗ hông lưng dương tính
Can thiệp gần đây
Tình trạng suy giảm miễn dịch
Các đợt tái phát (bao gồm cả nhiễm trùng thường xuyên ở thời niên thiếu)
Các dị dạng đường tiết niệu đã biết
Nam giới
Giải thích các dấu hiệu
Một số phát hiện có tính gợi ý cao (xem bảng Một số nguyên nhân gây chứng khó tiểu). Một số dấu hiệu rất gợi ý (Xem bảng Một số nguyên nhân tiểu khó) Ở những phụ nữ trẻ, khỏe mạnh có tiểu buốt và các triệu chứng kích thích bàng quang rõ ràng, viêm bàng quang là nguyên nhân hay gặp nhất. Tiết dịch ở niệu đạo hoặc ở cổ tử cung có thể nhìn thấy gợi ý STI. Mủ đặc thường là bệnh lậu; dịch mủ lỏng hoặc loãng thường gây ra bởi bệnh nhiễm trùng không do lậu. Viêm âm đạo và các tổn thương loét của nhiễm herpes simplex thường rõ ràng khi kiểm tra. Ở nam giới, tuyến tiền liệt rất đau khi sờ vào gợi ý viêm tuyến tiền liệthay mào tinh bị đau, sưng tấy gợi ý viêm mào tinh.
Các phát hiện khác cũng rất hữu ích nhưng có thể bị bỏ sót; ví dụ, phụ nữ có dấu hiệu viêm âm hộ - âm đạo cũng có thể có nhiễm trùng tiết niệu hoặc một nguyên nhân khác gâytiểu buốt. Chẩn đoán nhiễm trùng đường tiết niệu dựa trên các triệu chứng ít chính xác hơn ở bệnh nhân cao tuổi.
Các dấu hiệu gợi ý nhiễm trùng có liên quan nhiều hơn ở bệnh nhân có dấu hiệu cảnh báo. Viêm thận bể thận gồm sốt, đau hông lưng hoặc cả hai. Tiền sử nhiễm trùng đường niệu thường xuyên nên quan tâm đặc biệt đến bất thường giải phẫu hoặc tình trạng suy giảm miễn dịch. Nhiễm trùng bệnh viện hoặc sau can thiệp chỉ ra các mầm bệnh không điển hình hoặc đề kháng kháng sinh.
Xét nghiệm
Không có phương pháp tiếp cận duy nhất nào được chấp nhận. Nhiều bác sĩ lâm sàng dùng kháng sinh theo kinh nghiệm cho viêm bàng quang ở những phụ nữ trẻ tuổi, khỏe mạnh, có biểu hiện điển hình của tiểu buốt, tiểu nhiều lần, tiểu gấp, không có dấu hiệu cảnh báo mà không cần làm xét nghiệm (đôi khi không làm cả xét nghiệm nước tiểu). Tất cả bệnh nhân nên được đánh giá bằng xét nghiệm phân tích nước tiểu giữa dòng và nuôi cấy. Cấy nước tiểu được khuyến nghị ở những bệnh nhân có các yếu tố nguy cơ bị các bệnh nhiễm trùng đa kháng thuốc. Một số nhà lâm sàng trì hoãn việc nuôi cấy nước tiểu trừ khi xét nghiệm nước tiểu phát hiện bạch cầu. Ở phụ nữ độ tuổi sinh đẻ, tiến hành thử thai (nhiễm trùng đường niệu trong thời kỳ mang thai là điều đáng quan tâm vì nó có thể làm tăng nguy cơ sinh non hoặc ối vỡ sớm). Ra khí hư âm đạo cần phải soi tươi. Nhiều bác sĩ lâm sàng thường xuyên lấy mẫu dịch tiết ở cổ tử cung (nữ giới) hoặc ở niệu đạo (nam giới) để xét nghiệm STI (nuôi cấy gonococcus và chlamydia hoặc phản ứng chuỗi polymerase [PCR]) vì nhiều bệnh nhân nhiễm bệnh không có biểu hiện điển hình.
Kết quả tìm thấy> 105 đơn vị hình thành khuẩn lạc (CFU)/mL cho thấy có nhiễm trùng. Đôi khi ở bệnh nhân có triệu chứng lâm sàng vi khuẩn niệu 102 hoặc 103 CFU cũng chỉ ra nhiễm trùng đường niệu. Bạch cầu được phát hiện bằng phân tích nước tiểu ở bệnh nhân có nuôi cấy âm tính là không đặc hiệu và có thể xảy ra với bệnh nhiễm trùng lây truyền qua đường tình dục, viêm âm hộ - âm đạo, viêm tuyến tiền liệt, lao (TB), u, viêm thận kẽ, hoặc các nguyên nhân khác. Hồng cầu phát hiện trong nước tiểu của bệnh nhân không có bạch cầu niệu và nuôi cấy âm tính có thể là do ung thư, sỏi, dị vật, bất thường cầu thận hoặc can thiệp gần đây của đường niệu.
Để kiểm tra tắc nghẽn, bất thường giải phẫu, ung thư hoặc các vấn đề khác ở bệnh nhân không đáp ứng với kháng sinh, tái phát triệu chứng hoặc tiểu máu mà không do nhiễm trùng có thể chỉ định nội soi bàng quang và chẩn đoán hình ảnh về đường tiết niệu. Cân nhắc chẩn đoán rò bàng quang - trực tràng ở nam giới nhiễm trùng đường tiết niệu thấp tái đi tái lại hoặc những người bị nhiễm nhiều loại vi khuẩn. Bệnh nhân mang thai, nam giới, bệnh nhân lớn tuổi và bệnh nhân bí tiểu kéo dài hoặc tái phát cần được chú ý hơn và điều tra kỹ lưỡng hơn.
Điều trị tiểu buốt
Điều trị theo nguyên nhân. Nhiều bác sĩ lâm sàng không điều trị chứng tiểu buốt ở phụ nữ không có dấu hiệu cảnh báo nếu không có nguyên nhân rõ ràng được phát hiện qua thăm khám và kết quả xét nghiệm nước tiểu. Nếu quyết định điều trị viêm bàng quang theo kinh nghiệm, nên dùng liệu trình 3 ngày bằng trimethoprim/sulfamethoxazole, nitrofurantoin hoặc fosfomycin. Do có thể gây bệnh lý gân, fluoroquinolone không nên được sử dụng để điều trị các bệnh nhiễm trùng đường tiết niệu (UTI) không biến chứng bất cứ khi nào có thể; để tránh tình trạng kháng thuốc, fluoroquinolone chỉ nên được sử dụng nếu không thể sử dụng các loại thuốc khác hoặc cho các trường hợp nhiễm trùng nghiêm trọng. Một số bác sĩ lâm sàng đưa ra phương pháp điều trị STI cho nam giới mặc dù các dấu hiệu không có gì đáng chú ý; những bác sĩ lâm sàng khác chờ kết quả xét nghiệm STI, đặc biệt là ở những bệnh nhân đáng tin cậy.
Điều trị viêm kẽ bàng quang/hội chứng đau bàng quang bao gồm các biện pháp can thiệp hành vi không dùng thuốc, thuốc uống, truyền dịch vào bàng quang, các thủ thuật ở đường tiết niệu và đại phẫu (1).
Tiểu buốt cấp tính, không dung nạp thuốc giảm đau do viêm bàng quang có thể được giảm bớt phần nào bởi phenazopyridine 100 đến 200 mg uống 3 lần/ngày trong 24 đến 48 giờ đầu. Thuốc này làm nước tiểu chuyển sang màu đỏ cam và có thể làm ố đồ lót; bệnh nhân cần được cảnh báo không nhầm lẫn tác dụng này với tình trạng nhiễm trùng tiến triển hoặc tiểu ra máu. Nhiễm trùng đường niệu (UTI) phức tạp đòi hỏi điều trị từ 10 đến 14 ngày bằng kháng sinh có khả năng kháng lại các vi khuẩn Gram âm, đặc biệt Escherichia coli.
Tài liệu tham khảo về điều trị
1. Clemens JQ, Erickson DR, Varela NP, et al: Diagnosis and treatment of interstitial cystitis/bladder pain syndrome. J Urol 208(1):34-42, 2022. doi: 10.1097/JU.0000000000002756
Những điểm chính
Tiểu buốt không phải lúc nào cũng gây ra bởi nhiễm trùng bàng quang.
Các bệnh nhiễm trùng lây truyền qua đường tình dục và ung thư cũng nên được xem xét.
