Đau đầu là đau ở bất kỳ phần nào của đầu, bao gồm cả da đầu, mặt (bao gồm cả khu vực quanh mắt-thái dương) và bên trong đầu. Đau đầu là một trong những lý do phổ biến nhất mà bệnh nhân tìm kiếm sự chăm sóc y tế.
Sinh lý bệnh của đau đầu
Đau đầu là do kích hoạt các cấu trúc nhận cảm đau trong hoặc xung quanh não, sọ, mặt, xoang, hoặc răng.
Căn nguyên của đau đầu
Đau đầu có thể xảy ra như là một bệnh lý nguyên phát, hoặc thứ phát sau một bệnh lý khác.
Bệnh lý đau đầu nguyên phát bao gồm:
Bệnh cephalgias tự trị sinh ba (bao gồm đau đầu từng đám, chứng huyết nhiệt kịch phát mãn tính, hemicrania liên tục và đau đầu thần kinh một bên kéo dài với tiêm và chảy nước mắt kết mạc [SUNCT])
Đau đầu thứ phát có nhiều nguyên nhân (xem bảng Rối loạn đau đầu thứ phát).
Nhìn chung các nguyên nhân gây đau đầu thường gặp nhất là
Đau đầu kiểu căng thẳng
Đau nửa đầu
Một số nguyên nhân gây đau đầu phổ biến; còn một số nguyên nhân khác rất quan trọng cần phải nhận biết vì chúng rất nguy hiểm, phải điều trị đặc hiệu, hoặc cả hai (xem bảng Một Số Đặc Điểm Của Rối Loạn Đau Đầu Theo Nguyên Nhân).
Bệnh Lý Gây Đau Đầu Thứ phát
Nguyên nhân | Ví dụ |
|---|---|
Bệnh lý ngoài sọ | Bóc tách động mạch cảnh hoặc đốt sống (cũng gây đau cổ) Bệnh lý về răng (ví dụ như nhiễm trùng, bệnh lý chức năng khớp thái dương hàm) |
Bệnh lý nội sọ | U não và các khối choán chỗ khác Dị dạng Chiari loại I Rò dịch não tủy gây đau đầu do áp lực nội sọ thấp Xuất huyết (nội não, dưới màng cứng, dưới nhện) Tăng áp lực nội sọ nguyên phát Nhiễm trùng (ví dụ: xáp xe, viêm não, viêm màng não, viêm mủ dưới màng cứng) Viêm màng não, không nhiễm trùng (ví dụ: ung thư, hóa học) Bệnh lý mạch máu (ví dụ: thiếu máu cục bộ, đột quỵ xuất huyết, viêm mạch máu, dị dạng mạch máu, huyết khối xoang tĩnh mạch) Huyết khối xoang tĩnh mạch não |
Rối loạn hệ thống | Tăng huyết áp cấp tính nặng Viêm động mạch tế bào khổng lồ Thiếu oxy (bao gồm cả sợ độ cao) Nhiễm virus Nhiễm vi rút máu |
Thuốc/các chất khác và chất độc | Dùng giảm đau quá mức Cai Caffeine Liệu pháp hormone (ví dụ: estrogen) Nitrat Thuốc ức chế bơm proton |
Một số đặc trưng của bệnh lý đau đầu theo nguyên nhân
Nguyên nhân | Những phát hiện gợi ý | Tiếp cận chẩn đoán* |
|---|---|---|
Các bệnh lý đau đầu nguyên phát† | ||
Các cơn đau đầu vùng ổ mắt-thái dương một bên, thường vào cùng thời điểm trong ngày Đau sâu, nặng, kéo dài 30-180 phút Thường bị chảy nước mắt, đỏ mặt, hoặc hội chứng Horner; bồn chồn | Chỉ khám lâm sàng | |
Thường một bên và kiểu mạch đập, kéo dài 4-72 giờ Thỉnh thoảng có aura Thường là buồn nôn, sợ ánh sáng, sợ tiếng động, sợ mùi Nặng lên khi hoạt động, thích nằm trong bóng tối, đỡ khi ngủ | Chỉ khám lâm sàng | |
Cảm giác đau thường xuyên hoặc liên tục, mức độ nhẹ, hai bên, và ở chẩm hoặc trán lan ra toàn bộ đầu Nặng hơn vào cuối ngày | Chỉ khám lâm sàng | |
Đau đầu thứ phát | ||
Trán hoặc mắt một bên quầng sáng halos, giảm thị lực, xung huyết kết mặc, nôn | Phép đo tốc lượng | |
Chóng mặt, chán ăn, buồn nôn, nôn mửa, mệt mỏi, khó chịu, khó ngủ Ở những bệnh nhân gần đây di chuyển lên cao (bay ≥ 6 tiếng trong máy bay) | Chỉ khám lâm sàng | |
Ngộ độc khí carbon monoxide | Thường xuyên tiếp xúc với hydrocacbon cháy không hoàn toàn (ví dụ: cháy nhà, ô tô thông hơi không đúng cách, lò sưởi gas, lò nung, máy nước nóng, bếp đốt củi hoặc bếp đốt than, lò sưởi dùng dầu hỏa) | Nồng độ cacboxyhemoglobin |
Huyết khối xoang tĩnh mạch não | Triệu chứng tương twk nhưtăng áp lực nội sọ vô căn có thể xuất hiện đột ngột | Hình ảnh thần kinh (tốt nhất là MRI với chụp cộng hưởng từ) |
Đau đầu vùng cổ | Đau vùng cổ | Chỉ khám lâm sàng |
Nhiễm trùng răng (ở răng trên) | Đau thường cảm thấy trên mặt, chủ yếu là một bên, và nặng hơn khi nhai. Đau răng | Khám nha khoa |
Sốt, thay đổi trạng thái tinh thần, động kinh, thiếu hụt thần kinh khu trú | MRI, phân tích CSF | |
> 50 tuổi Đau một bên kiểu mạch đập, đau khi chải tóc, rối loạn thị giác, đau hàm cách hồi, sốt, giảm cân, đổ mồ hôi, ấn vùng động mạch thái dương đau, đau cơ vùng gốc chi | Tốc độ máu lắng, sinh thiết động mạch thái dương, thường làm chẩn đoán hình ảnh thần kinh | |
Đau đầu tăng huyết áp | Liên quan đến tăng huyết áp đột ngột | Đánh giá lâm sàng |
Đau đầu giống như đau migraine, song thị, ù tai kiểu mạch đập, mất thị lực ngoại vi, phù gai thị Thường khởi phát từ từ | Hình ảnh thần kinh (tốt nhất là MRI mạch máu), tiếp theo là đo áp lực CSF và đếm số lượng và phân tích tế bào | |
Khởi phát đột ngột Nôn, thiếu sót thần kinh khu trú, thay đổi ý thức | Chẩn đoán hình ảnh thần kinh | |
Nhức đầu kinh niên (thường là đau nửa đầu kinh niên) với vị trí và cường độ thay đổi Xảy ra thường xuyên và có thể xảy ra hàng ngày Thường xuất hiện khi thức giấc Thông thường tiến triển sau khi lạm dụng thuốc giảm đau đối với một bệnh lý gây đau đầu | Chỉ khám lâm sàng | |
Sốt, dấu hiệu màng não, tình trạng ý thức thay đổi | Phân tích CSF, thường là sau khi chụp CT | |
Đau đầu sau khi sinh | Đau đầu sau khi đạt cực khoái | Chỉ khám lâm sàng |
Chọc dò dịch não tủy và các cơn đau đầu do áp lực nội sọ thấp khác | Đau đầu dữ dội, thường kèm theo dấu hiệu màng não và/hoặc nôn Nặng lên khi ngồi hoặc đứng và chỉ giảm đi khi nằm đầu bằng | Đối với đau đầu sau thắt lưng, đánh giá lâm sàng Đối với các chứng đau đầu do áp lực thấp khác (ví dụ, rò dịch não tủy), đôi khi cần chụp MRI với gadolinium |
Đau đầu sau chấn thương (thường là đau nửa đầu hoặc nhức đầu do căng thẳng) | Tương tự như đau nửa đầu hoặc đau đầu kiểu căng thẳng kèm theo đau cổ | Chỉ khám lâm sàng |
Đau mặt hoặc răng khi thay đổi vị trí, sốt, chảy nước mũi | Đánh giá lâm sàng, đôi khi Chụp CT | |
Đạt cường độ đỉnh sau khi đau đầu vài giây (đau đầu như sét đánh) Nôn, ngất, lú lẫn, dấu hiệu màng não | Chẩn đoán hình ảnh thần kinh, tiếp theo là phân tích CSF nếu không bị chống chỉ định và hình ảnh không khẳng định chẩn đoán được | |
Tụ máu dưới màng cứng (mãn tính) | Buồn ngủ, ý thức thay đổi, liệt nửa người, mất các xung tĩnh mạch tự phát, phù gai thị Sự hiện diện của các yếu tố nguy cơ (ví dụ như tuổi già, bệnh đông máu, sa sút trí tuệ, sử dụng thuốc chống đông, lạm dụng rượu) | Chẩn đoán hình ảnh thần kinh |
Đau dây thần kinh sinh ba | Lặp đi lặp lại ngắn, đau dữ dội ở một bên của mặt dưới | Chỉ khám lâm sàng |
Khối u hay khối choán chỗ | Cuối cùng thay đổi trạng thái ý thức, động kinh, nôn, song thị khi nhìn sang hai bên, mất các tĩnh mạch tự phát hoặc phù gai thị, thiếu sót thần kinh khu trú Trầm trọng hơn khi nằm; tệ hơn khi thức dậy hoặc đánh thức bệnh nhân khỏi giấc ngủ | Chẩn đoán hình ảnh thần kinh |
* Khám lâm sàng luôn được thực hiện nhưng chỉ được nhắc đến trong cột này khi việc đó có thể là phương tiện chẩn đoán duy nhất. | ||
† Đau đầu nguyên phát thường hay tái diễn. | ||
Huyết áp = huyết áp; CSF = dịch não tủy; ESR = tốc độ máu lắng. | ||
Đánh giá đau đầu
Đánh giá đau đầu tập trung vào
Xác định xem có phải đây là đau đầu thứ phát không
Kiểm tra các triệu chứng gợi ý một rối loạn tiềm ẩn nghiêm trọng
Nếu không xác định được nguyên nhân hoặc triệu chứng nghiêm trọng, việc đánh giá tập trung vào chẩn đoán các bênh lý đau đầu nguyên phát.
Lịch sử
Bệnh sử của bệnh hiện mắc bao gồm các câu hỏi về các đặc điểm của đau đầu:
Vị trí
Thời lượng
S Mức độ nghiêm trọng
Có thể khởi phát đột ngột hoặc từ từ.
Chất lượng (ví dụ, nhói, liên tục, ngắt quãng, giống như áp lực)
Cần lưu ý các yếu tố làm trầm trọng thêm hoặc làm giảm đau đầu (ví dụ: vị trí đầu, thời điểm trong ngày, giấc ngủ, ánh sáng, âm thanh, hoạt động thể lực, mùi hôi, hoạt động nhai). Bệnh nhân được hỏi về việc liệu nhức đầu chỉ xảy ra khi đứng; những cơn đau đầu như vậy là một mối lo ngại vì các cơn đau đầu này có thể do rò rỉ dịch não tủy (CSF) hoặc hội chứng nhịp tim nhanh tư thế đứng (POTS). Nếu bệnh nhân bị đau đầu trước đây hoặc tái phát, cần xác định chẩn đoán trước đó (nếu có) và liệu cơn đau đầu hiện tại có giống như vậy không. Đối với những cơn đau đầu tái phát, cần lưu ý những điều sau:
Tuổi khởi phát
Tần suất các đợt
Kiểu hình thời gian (bao gồm bất kỳ mối quan hệ nào với giai đoạn của chu kỳ kinh nguyệt)
Đáp ứng với điều trị (bao gồm cả điều trị không kê đơn)
Đánh giá toàn diện nên tìm kiếm các triệu chứng gợi ý nguyên nhân, bao gồm:
Nôn: Đau nửa đầu hoặc tăng áp lực nội sọ
Sốt: Nhiễm trùng (ví dụ, viêm não, viêm màng não, viêm xoang)
Mắt đỏ và/hoặc các triệu chứng thị giác (hình đom đóm, nhìn mờ): Glôcôm góc đóng cấp tính
Khiếm khuyết thị trường, nhìn xa, hoặc nhìn mờ: Migrain thể mắt, tổn thương choán chỗ não, hoặc tăng áp lực nội sọ nguyên phát
Chảy nước mắt và đỏ mặt: Đau đầu chùm
Chảy nước mũi: Viêm xoang
Ù tai kiểu mạch đập: Tăng áp lực nội sọ nguyên phát
Có aura: Đau nửa đầu
Thiếu sót thần kinh khu trú: Viêm não, viêm màng não, xuất huyết nội sọ, tụ máu dưới màng cứng, khối u hoặc tổn thương choán chỗ khác
Động kinh: Viêm não, khối u, hoặc khối choán chỗ khác
Ngất khi khởi phát đau đầu: Xuất huyết dưới nhện
Đau cơ và/hoặc thay đổi thị lực (ở những người > 50 tuổi): Viêm động mạch tế bào khổng lồ
Bệnh sử trước đây cần xác định các yếu tố nguy cơ gây đau đầu, bao gồm sử dụng thuốc hoặc chất gây nghiện (đặc biệt là caffein), cai caffein, phơi nhiễm chất độc (xem bảng Các rối loạn gây đau đầu thứ phát), chọc dò tủy sống gần đây, sử dụng thuốc ức chế miễn dịch hoặc sử dụng thuốc theo đường tĩnh mạch (nguy cơ bị nhiễm trùng), tăng huyết áp (nguy cơ bị xuất huyết não), ung thư (nguy cơ bị di căn não), sa sút trí tuệ, chấn thương, rối loạn đông máu hoặc sử dụng thuốc chống đông máu hoặc sử dụng ethanol (nguy cơ bị khối máu tụ dưới màng cứng).
Tiền sử gia đình và xã hội nên bao gồm tất cả tiền sử về đau đầu, nhất là do đau đầu migraine có thể không được chẩn đoán trong các thành viên trong gia đình.
Để sắp xếp các dữ liệu được thu thập, thầy thuốc lâm sàng có thể yêu cầu bệnh nhân điền vào một bảng câu hỏi về đau đầu đề cập hầu hết đến các tiền sử có liên quan đến chẩn đoán đau đầu. Bệnh nhân có thể hoàn thành bảng câu hỏi trước khi họ đến khám và mang phần trả lời theo.
Khám thực thể
Các dấu hiệu sinh tồn, bao gồm nhiệt độ, cần được đo. Quan sát các biểu hiện chung (ví dụ: bồn chồn hoặc bình thản trong phòng tối). Khám tổng quát, tập trung vào đầu và cổ, và khám thần kinh toàn diện.
Kiểm tra da đầu tìm các vùng sưng và ấn đau. Bắt các động mạch thái dương cùng bên, và cả hai khớp thái dương hàm để tìm khu vực sưng mềm và tiếng lạo xạo khi mở và khép hàm.
Kiểm tra vùng mắt và quanh ổ mắt xem có chảy nước mắt, đỏ mắt và xung huyết kết mạc. Đánh giá kích thước đồng tử và phản xạ với ánh sáng, vận động nhãn cầu và thị trường. Soi đáy mắt tìm giãn tĩnh mạch và phù gai thị. Nếu bệnh nhân có các triệu chứng liên quan đến thị giác hoặc các bất thường về mắt, cần kiểm tra thị lực. Nếu kết mạc có màu đỏ, kiểm tra tiền phòng và giác mạc bằng đèn khe nếu có thể, và đo nhãn áp.
Kiểm tra các lỗ mũi xem có mủ không. Khám hầu họng xem có bị sưng không và kiểm tra các răng tìm chỗ sưng nề.
Gấp cổ để phát hiện sự khó chịu, cứng gáy, hoặc cả hai, gợi ý dấu hiệu màng não. Sờ cột sống cổ tìm chỗ sưng nề.
Các dấu hiệu cảnh báo
Những phát hiện sau đây cần được quan tâm đặc biệt:
Triệu chứng hoặc dấu hiệu thần kinh (ví dụ: ý thức thay đổi, yếu cơ, song thị, phù gai thị, thiếu sót thần kinh khu trú)
Tăng huyết áp nặng
Ức chế miễn dịch hoặc ung thư
Dấu hiệu màng não
Khởi phát đau đầu sau 50 tuổi
Đau đầu như sét đánh (đau đầu dữ dội và đạt đỉnh trong vòng vài giây)
Các triệu chứng của viêm động mạch tế bào khổng lồ (ví dụ, rối loạn thị giác, đau hàm cách hồi, sốt, giảm cân, ấn vùng động mạch thái dương đau, đau cơ phần gốc chi
Các triệu chứng toàn thân (ví dụ: sốt, sụt cân)
Đau đầu ngày càng trầm trọng
Mắt đỏ và quầng sáng halos
Giải thích các dấu hiệu
Nếu đau đầu xuất hiện ở những bệnh nhân khỏe mạnh và khám bình thường, nguyên nhân hiếm khi gây nguy hiểm. Đau đầu tái diễn kể từ nhỏ hoặc từ thời thanh niên gợi ý đau đầu nguyên phát. Nếu kiểu hoặc mô hình đau đầu thay đổi rõ ràng ở bệnh nhân đã bị đau đầu tiên phát, cần cân nhắc chẩn đoán đau đầu thứ phát.
Hầu hết các triệu chứng đơn lẻ của đau đầu nguyên phát không đặc hiệu, ngoại trừ aura. Sự kết hợp của các triệu chứng và dấu hiệu có tính đặc trưng hơn (xem bảng Một số đặc điểm của đau đầu theo nguyên nhân).
Đối chiếu các biểu hiện cảnh báo với nguyên nhân đau đầu (xem bảng Đối chiếu các biểu hiện cảnh báo với nguyên nhân đau đầu).
Đối chiếu các biểu hiện cảnh báo với nguyên nhân đau đầu
Những phát hiện gợi ý | Nguyên nhân |
|---|---|
Các triệu chứng hoặc dấu hiệu thần kinh (ví dụ: ý thức thay đổi, lú lẫn, suy nhược thần kinh, song thị, phù gai thị, thiếu sót thần kinh khu trú) | Viêm não, tụ máu dưới màng cứng, xuất huyết dưới nhện, hoặc nội sọ, khối u, các khối choán chỗ trong sọ khác, tăng áp lực nội sọ |
Ức chế miễn dịch hoặc ung thư | Nhiễm trùng hệ thần kinh trung ương, di căn |
Dấu hiệu màng não | Viêm màng não, xuất huyết dưới nhện, mủ dưới màng cứng |
Khởi phát đau đầu sau 50 tuổi | Tăng nguy cơ nguyên nhân nghiêm trọng (ví dụ: khối u, viêm động mạch tế bào khổng lồ) |
Đau đầu như sét đánh (đau đầu dữ dội và đạt đỉnh trong vòng vài giây) | Xuất huyết dưới nhện |
Sự kết hợp của sốt, giảm cân, rối loạn thị giác, đau hàm cách hồi, ấn vùng động mạch thái dương đau, và đau cơ gốc chi | Viêm động mạch tế bào khổng lồ |
Các triệu chứng toàn thân (ví dụ: sốt, sụt cân) | Ung thư, HIV, AIDS |
Đau đầu ngày càng trầm trọng | Đau đầu thứ phát |
Mắt đỏ và quầng sáng halos |
Xét nghiệm
Hầu hết bệnh nhân có thể được chẩn đoán mà không cần xét nghiệm. Tuy nhiên, một số bệnh lý nghiêm trọng có thể cần phải xét nghiệm khẩn cấp hoặc ngay lập tức. Một số bệnh nhân cần xét nghiệm càng sớm càng tốt.
MRI (và có lẽ là chụp mạch cộng hưởng từ [MRA]) nên được thực hiện càng sớm càng tốt ở bệnh nhân với bất kỳ biểu hiện nào sau đây:
Đau đầu như sét đánh
Thay đổi ý thức
Dấu hiệu màng não
Thiếu sót thần kinh khu trú cấp tính
Nếu không có sẵn MRI ngay lập tức, CT có thể được sử dụng.
hình ảnh não bộ, thường là MRI, nên được thực hiện nếu bệnh nhân có bất cứ điều nào sau đây:
Thiếu sót thần kinh khu trú cục bộ, khởi phát không rõ ràng hoặc bán cấp.
Khởi phát mới
Tuổi > 50
Ung thư
Nhiễm HIV hoặc AIDS
Thay đổi kiểu đau đầu đã có trước đó
Song thị
Ngoài ra, nếu đang nghi ngờ viêm màng não, xuất huyết dưới nhện, viêm não hoặc bất kỳ nguyên nhân nào của viêm màng não nên chọc dịch não tủy và xét nghiệm dịch não tủy (CSF), nếu không có chống chỉ định theo như các kết quả chẩn đoán hình ảnh. Bệnh nhân bị đau đầu như sét đánh cần phải làm xét nghiệm CSF ngay cả khi chẩn đoán hình ảnh và kết quả xét nghiệm bình thường, miễn là các kết quả chẩn đoán hình ảnh không chỉ ra bất cứ chống chỉ định chọc dịch não tủy nào. Phân tích dịch não tủy cũng thường được chỉ định nếu bệnh nhân đau đầu bị ức chế miễn dịch hoặc nếu họ bị phù gai thị.
Nên đo nhãn ápnếu khám thấy các triệu chứngtăng nhãn áp góc đóng cấp (ví dụ: quầng sáng halos trong thị trường, buồn nôn, phù giác mạc, tiền phòng nông).
Các xét nghiệm khác nên được thực hiện trong vòng vài giờ hoặc vài ngày, tùy theo thị lực và mức độ nghiêm trọng của các biểu hiện cũng như các nguyên nhân nghi ngờ.
Tốc độ máu lắng (ESR) và protein phản ứng C (CRP) cần phải được xác định nếu bệnh nhân có triệu chứng thị giác, khập khiễng hàm hoặc khập khiễng lưỡi, dấu hiệu động mạch thái dương hoặc các dấu hiệu khác gợi ý viêm động mạch tế bào khổng lồ.
Chụp CT của xoang cạnh mũi được thực hiện để loại trừ viêm xoang biến chứng nếu bệnh nhân có một bệnh lý hệ thống ở mức vừa phải (ví dụ như sốt cao, mất nước, mệt thỉu, nhịp tim nhanh) và các biểu hiện gợi ý viêm xoang (ví dụ: vùng trán, đau đầu khi thay đổi tư thế, chảy máu cam, chảy nước mũi).
Chọc dịch não tủy và làm xét nghiệm dịch não tủy nếu đau đầu tăng dần và các biểu hiện gợi ý tăng áp lực nội sọ nguyên phát (ví dụ mờ mắt thoáng qua, song thị, ù tai nội sọ) hoặc viêm màng não mãn tính (ví dụ: sốt nhẹ kéo dài, bệnh thần kinh sọ não, suy giảm nhận thức, thở ơ, nôn).
Điều trị đau đầu
Điều trị đau đầu được hướng tới nguyên nhân gây ra.
Các điểm thiết yếu ở người cao tuổi: Đau đầu
Đau đầu khởi phát sau 50 tuổi nên được xem là bệnh lý thứ phát cho đến khi được chứng minh ngược lại.
Những điểm chính
Đau đầu tái phát khởi phát ở tuổi trẻ trên các bệnh nhân khám lâm sàng bình thường lành tính.
Chẩn đoán hình ảnh thần kinh được khuyến cáo thực hiện càng sớm càng tốt cho những bệnh nhân có tình trạng ý thức thay đổi, co giật, phù gai thị, thiếu sót thần kinh khu trú, hoặc đau đầu như sét đánh.
Cần phân tích CSF sau khi chẩn đoán hình ảnh thần kinh cho bệnh nhân bị kích thích màng não và thường là cho bệnh nhân bị ức chế miễn dịch và những người bị phù gai thị.
Bệnh nhân bị đau đầu sấm sét yêu cầu phân tích dịch não tủy ngay cả khi kết quả chẩn đoán hình ảnh thần kinh và khám là bình thường miễn là chọc dò thắt lưng không bị chống chỉ định bởi kết quả hình ảnh học.
