Ở các quốc gia có tỷ lệ mất an ninh lương thực thấp, thiếu hụt vitamin C có thể xảy ra trong khuôn khổ của tình trạng suy dinh dưỡng nói chung, nhưng thiếu hụt nghiêm trọng (gây ra bệnh scurvy) là không phổ biến. Các triệu chứng bao gồm mệt mỏi, trầm cảm, và các khiếm khuyết mô liên kết (ví dụ, viêm lợi, đốm xuất huyết, phát ban, xuất huyết nội, chậm lành vết thương). Ở trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ, sự phát triển xương có thể bị suy giảm. Chẩn đoán thường dựa vào lâm sàng. Điều trị gồm uống vitamin C.
Vitamin C đóng vai trò quan trọng trong hình thành collagen, carnitine, hormone và axit amin. Nó cần thiết cho hệ xương và mạch máu việc lành vết thương và tạo điều kiện phục hồi vết bỏng. Vitamin C cũng là một chất chống oxy hoá, hỗ trợ chức năng miễn dịch và giúp hấp thu sắt (xem bảng Nguồn, Chức năng và Tác dụng của Vitamin).
Nguồn cung cấp vitamin C trong chế độ ăn bao gồm: Hoa quả có múi, cà chua, khoai tây, bông cải xanh, dâu tây, ớt ngọt. (Xem thêm Tổng quan về các vitamin.)
Thiếu vitamin C nghiêm trọng dẫn đến bệnh scurvy, một rối loạn đặc trưng bởi biểu hiện xuất huyết và sự hình thành dạng xương và ngà răng bất thường.
Căn nguyên của thiếu hụt vitamin C
Ở người lớn, thiếu vitamin C sơ cấp thường là do
Chế độ ăn không đầy đủ
Nhu cầu vitamin C trong chế độ ăn tăng lên là do những bệnh lý có sốt, những rối loạn viêm (đặc biệt là rối loạn tiêu chảy), thiếu axit dịch vị, hút thuốc, cường giáp, thiếu hụt sắt, stress lạnh hoặc nóng, phẫu thuật, bỏng và thiếu hụt protein. Nhiệt (ví dụ, các công thức khử trùng, nấu ăn) có thể phá hủy một số vitamin C trong thực phẩm.
Sinh lý bệnh của thiếu hụt vitamin C
Khi vitamin C thiếu hụt, sự hình thành các chất gắn gian bào trong các mô liên kết, xương và ngà răng bị khiếm khuyết, dẫn đến mao mạch yếu đi với xuất huyết cơ bản và dị tật xương và các cấu trúc có liên quan.
Sự hình thành mô xương bị suy yếu, mà ở trẻ em, gây ra các tổn thương xương và sự phát triển xương kém. Các mô hình dạng sợi giữa thân xương và đầu xương, và các nút nối sụn sườn giãn rộng. Các mảnh vỡ vôi hóa đậm đặc của sụn được nhúng trong mô sợi. Xuất huyết dưới màng xương, đôi khi do những vết gãy nhỏ, có thể xảy ra ở trẻ em hoặc người lớn.
Các triệu chứng và dấu hiệu của thiếu hụt vitamin C
Ở người lớn, các triệu chứng sự thiếu hụt vitamin C phát triển sau vài tuần đến vài tháng bị cạn kiệt vitamin C. Sự uể oải, yếu ớt, dễ cáu kỉnh, giảm cân, và đau cơ không rõ ràng và chứng đau khớp có thể phát triển sớm.
Các triệu chứng bệnh scurvy (liên quan đến các khiếm khuyết trong các mô liên kết) phát triển vài tháng sau khi thiếu hụt. Suy thận nang, tóc quăn, và xuất huyết quanh nang lông có thể phát triển. Lợi có thể trở nên sưng lên, tím, xốp, và dễ vỡ; chúng chảy máu dễ dàng khi thiếu hụt nghiêm trọng. Cuối cùng, răng trở nên lỏng lẻo và bị bật ra. Nhiễm trùng thứ phát có thể phát triển. Các vết thương liền chậm và dễ bị rách, và xuất huyết tự phát có thể xảy ra, đặc biệt là các vết bầm máu ở da của chi dưới hoặc xuất huyết kết mạc.
Các triệu chứng và dấu hiệu khác bao gồm đau thần kinh đùi do xuất huyết thành vỏ đùi (có thể trùng khớp với chứng huyết khối tĩnh mạch sâu), phù chi dưới, và chảy máu hoặc tràn dịch trong các khớp.
Ở trẻ sơ sinh, các triệu chứng bao gồm dễ kích thích, đau trong quá trình vận động, chán ăn và tăng trưởng chậm. Ở trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ, tăng trưởng xương bị suy yếu, chảy máu và thiếu máu có thể xảy ra.
Chẩn đoán thiếu hụt vitamin C
Thông thường trên lâm sàng (dựa vào các biểu hiệu trên da hoặc lợi và các yếu tố nguy cơ)
Chẩn đoán thiếu vitamin C thường được thực hiện trên lâm sàng ở bệnh nhân có các biểu hiện da hoặc lợi và có nguy cơ thiếu vitamin C. Khẳng định dựa vào xét nghiệm có thể được. Tổng phân tích tế bào máu ngoại vi được thực hiện, thường phát hiện thiếu máu. Chảy máu, đông máu, và thời gian prothrombin là bình thường.
Chụp X-quang xương có thể giúp chẩn đoán bệnh scurvy thời thơ ấu (nhưng không phải ở người lớn). Những thay đổi thấy rõ ở phần cuối các xương dài, đặc biệt là ở đầu gối. Những thay đổi sớm giống như teo. Các bè xương bị mất gây ra hình ảnh như tấm kính mờ. Xương vỏ mỏng đi. Đường sụn vôi hóa, không đều (đường trắng của Fraenkel) có thể nhìn thấy ở hành xương. Một vùng loãng hoặc một đường gãy tuyến tính ở phía gần và song song với đường trắng có thể được nhìn thấy chỉ như là một khuyết điểm tam giác ở mép bên của xương nhưng có tính đặc trưng. Đầu xương có thể bị nén lại. Xuất huyết dưới màng xương khi lành có thể phồng lên và làm vôi hóa màng xương.
Chẩn đoán cận lâm sàng, đòi hỏi phải đo lượng axit ascorbic trong máu, đôi khi được thực hiện tại các trung tâm học thuật. Nồng độ < 0,6 mg/dL (< 34 mcmol/L) được coi là giới hạn; nồng độ < 0,2 mg/dL (< 11 mcmol/L) cho thấy thiếu hụt vitamin C. Đo mức độ axit ascorbic trong lớp màng bạch cầu-tiểu cầu của máu ly tâm không được phổ biến rộng rãi hoặc được chuẩn hóa.
Ở người lớn, bệnh scurvy cần được phân biệt với viêm khớp, rối loạn xuất huyết, viêm lợi, và suy dinh dưỡng do thiếu protein-năng lượng. Bệnh nang tóc sừng hóa có xung huyết hoặc xuất huyết gần như là bệnh lý. Chảy máu nướu, xuất huyết kết mạc, hầu hết các đốm xuất huyết và bầm máu là không rõ ràng.
Điều trị thiếu hụt vitamin C
Chế độ ăn bổ dưỡng với bổ sung axit ascorbic
Đối với bệnh scurvy ở người lớn, cho dùng axit ascorbic. Một phác đồ hợp lý là 500 đến 1000 mg uống x 1 lần/ngày, trong 1 đến 2 tuần, cho đến khi hết các dấu hiệu, tiếp theo là chế độ ăn uống bổ dưỡng cung cấp 1 đến 2 lần lượng khuyến nghị hàng ngày.
Đối với bệnh scurvy, liều điều trị của axit ascorbic khôi phục lại các chức năng của vitamin C trong vài ngày. Các triệu chứng và dấu hiệu thường hết trong vòng từ 1 đến 2 tuần. Viêm lợi mạn tính với xuất huyết dưới da kéo dài lâu hơn.
Phòng ngừa thiếu hụt vitamin C
Vitamin C đường uống 75 mg một lần/ngày đối với phụ nữ và 90 mg một lần/ngày đối với nam giới ngăn ngừa sự thiếu hụt. Người hút thuốc nên uống thêm 35 mg/ngày. Năm khẩu phần ăn của hầu hết các loại trái cây và rau quả (được khuyến nghị hàng ngày) cung cấp > 200 mg vitamin C.
Những điểm chính
Nhu cầu vitamin C tăng lên khi sốt, viêm, tiêu chảy, hút thuốc, tăng năng tuyến giáp, thiếu sắt, nóng lạnh đột ngột, phẫu thuật, bỏng và thiếu protein.
Sau vài tuần hoặc vài tháng, sự thiếu hụt này gây ra các triệu chứng không đặc hiệu (ví dụ như suy nhược, mệt mỏi, dễ bị kích thích, đau khớp, đau cơ); sau đó, mô liên kết bị ảnh hưởng, gây tăng sừng hóa thể nang, tóc quăn, lợi bị sưng và chảy máu, răng lung lay, liền thương kém và xuất huyết tự phát.
Đo mức độ axit ascorbic ở những bệnh nhân có triệu chứng da hoặc lợi hoặc các yếu tố nguy cơ cho sự thiếu hụt.
Điều trị bằng bổ sung axit ascorbic và chế độ ăn bổ dưỡng.
