Ho là một phản xạ giúp tống các chất dịch trong đường thở ra ngoài, làm sạch đường thở, bảo vệ đường thở khỏi các dị vật xâm nhập, và có thể là triệu chứng của bệnh. Ho là một trong những triệu chứng thường gặp nhất khiến cha mẹ đưa con mình tới cơ sở y tế.
Căn nguyên của ho ở trẻ em
Nguyên nhân của ho khác nhau tùy thuộc vào tính chất ho cấp tính (< 4 tuần) hoặc mạn tính (> 4 tuần). (Xem bảng Một số nguyên nhân gây ho ở trẻ em.)
Nguyên nhân phổ biến nhất của ho cấp tính là
Nhiễm trùng đường hô hấp trên do vi rút
Nguyên nhân phổ biến nhất của ho mạn tính là
Hen (thường gặp nhất)
Trào ngược dạ dày thực quản (GERD)
Hội chứng chảy dịch mũi sau
Hít phải dị vật và các bệnh như xơ nang và rối loạn vận động lông mao tiên phát là các bệnh hiếm gặp, nhưng chúng có thể dẫn đến ho kéo dài.
Một số nguyên nhân gây ho ở trẻ em
Nguyên nhân | Những phát hiện gợi ý | Tiếp cận chẩn đoán |
|---|---|---|
Cấp tính | ||
Viêm khí quản do vi khuẩn (hiếm) | Tiền triệu viêm đường hô hấp trên, thở rít thì thở vào, ho ông ổng, sốt cao, suy hô hấp, nhiễm độc, đờm mủ | X-quang cổ phía sau và cổ Có thể nội soi phế quản |
Chảy mũi, thở nhanh, thở khò khè, rale ẩm, rút lõm lồng ngực, phập phồng cánh mũi, có thể nôn sau ho Ở trẻ nhũ nhi đến 24 tháng; phổ biến nhất trong giai đoạn từ 3-6 tháng | Đánh giá lâm sàng Đôi khi chụp X-quang ngực Đôi khi dùng que tăm bông lấy bệnh phẩm mũi để tìm kháng nguyên vi rút nhanh hoặc làm xét nghiệm PCR hoặc nuôi cấy vi rút | |
Sốt, nghẹt mũi và chảy nước mũi, đau họng, tức ngực, thở nhanh, thở khò khè, ran nổ, hạ oxy máu | Đánh giá lâm sàng Xét nghiệm kháng nguyên vi rút nhanh hoặc PCR nhanh Đôi khi chụp X-quang ngực | |
Tiền triệu là hội chứng viêm long đường hô hấp trên, ho ông ổng (tăng lên vào ban đêm), thở rít thì hít vào, phập phồng cánh mũi, rút lõm lồng ngực, thở nhanh | Đánh giá lâm sàng Đôi khi chụp X-quang cổ trước sau và cổ bên là cần thiết | |
Tiếp xúc với khói thuốc lá, nước hoa, hoặc các chất ô nhiễm xung quanh | Đánh giá lâm sàng | |
Viêm sụn tiểu thiệt (hiếm) | Xuất hiện đột ngột, sốt cao, kích thích, mệt mỏi, thở rít thì thở vào, suy hô hấp, chảy nước dãi, biểu hiện nhiễm độc | Nếu bệnh nhân ổn định và có biểu hiện lâm sàng nghi ngờ ít, chụp x quang cổ nghiêng Nếu không, khám tại phòng mổ với nội soi thanh quản |
Dị vật đường thở | Xuất hiện đột ngột ho và/hoặc nghẹt thở Không sốt khởi đầu Không có tiền triệu viêm đường hô hấp trên | Chụp X-quang ngực (thì thở vào và thở ra) Đôi khi nội soi phế quản |
Viêm phổi (virus, vi khuẩn) | Virut: Hội chứng viêm long đường hô hấp trên, sốt, thở khò khè, ho khan hoặc ho dữ dội, có thể đau cơ hoặc đau ngực Có thể tăng công năng thở, rales nổ lan tỏa, rale phế quản, hoặc khò khè Vi khuẩn: Sốt, xuất hiện mệt, đau ngực, thở dốc, có thể đau bụng hoặc nôn Dấu hiệu tổn thương khu trú bao gồm các rales tập chung tại một vùng, rales phế quản, thông khí phổi giảm, rung thanh tăng, phổi gõ đục | X-quang ngực |
Ho vào đầu giấc ngủ hoặc vào buổi sáng làm trẻ thức dậy Đôi khi có chảy mũi, tắc mũi; đau ở bên mũi đối diện; đau ở trán, hàm trên, răng hoặc giữa hai mắt; nhức đầu và đau họng | Đánh giá lâm sàng Đôi khi cần chụp CT | |
Chảy mũi, niêm mạc mũi sưng đỏ, có thể sốt và đau họng, hạch cổ nhiều, cứng (nhiều nốt nhỏ, cứng) | Đánh giá lâm sàng | |
Mãn tính* | ||
Tổn thương đường thở (nhuyễn khí quản, rò khí quản-thực quản) | Nhuyễn khí quản: Thở rít thanh quản bẩm sinh hoặc ho ông ổng, có thể suy hô hấp Rò khí quản-thực quản: Tiền sử đa ối (nếu kèm theo chứng teo thực quản), ho hoặc suy hô hấp khi bú, viêm phổi tái phát | Nhuyễn khí quản: Xạ hình đường thở và/hoặc nội soi phế quản Rò khí quản-thực quản: Thử luồn ống thông vào dạ dày (giúp chẩn đoán rò khí quản-thực quản với teo thực quản) X-quang ngực Thăm dò uống chất cản quang bao gồm chụp thực quản Nội soi phế quản và nội soi dạ dày |
Các đợt gián đoạn ho khi gắng sức, tiếp xúc với dị nguyên, thay đổi thời tiết hoặc viêm đường hô hấp trên Ho vào ban đêm Tiền sử gia đình có người mắc hen Tiền sử bệnh chàm hoặc viêm mũi dị ứng | Đánh giá lâm sàng Điều trị thử thuốc hen Kiểm tra chức năng hô hấp | |
Viêm phổi không điển hình (mycoplasma, Chlamydia) | Khởi phát bệnh từ từ Nhức đầu, mệt mỏi, đau cơ Có thể bị đau tai, viêm mũi và đau họng Có thể khò khè và rale nổ Ho dai dẳng | X-quang ngực Xét nghệm phản ứng chuỗi polymerase |
Các dị tật bẩm sinh của phổi (ví dụ, dị dạng nang tuyến bẩm sinh) | Các đợt tổn thương phổi thường ở cùng một vùng của phổi | X-quang ngực Đôi khi cần CT hoặc MRI |
Tiền sử tắc ruột phân xu, viêm phổi tái phát hoặc khò khè, chậm lớn, phân có mùi hôi thối, móng tay móng chân xanh tím hoặc biến dạng hình dùi trống | Xét nghiệm clo trong mồ hôi Chẩn đoán ở mức độ phân tử với phân tích đột biến trực tiếp | |
Dị vật đường thở | Tiền sử khởi phát cấp tính ho và tắc thở sau đó là các giai đoạn ho dai dẳng Có thể sốt Không có tiền triệu viêm đường hô hấp trên Sự hiện diện của vật nhỏ hoặc đồ chơi gần trẻ | Chụp X-quang ngực (thì thở vào và thở ra) Soi phế quản |
Trào ngược dạ dày thực quản | Trẻ nhũ nhi và trẻ mới biết bò: Tiền sử khạc nhổ sau khi cho ăn, kích thích khi ăn, lưng cứng và cong (hội chứng Sandifer), chậm lớn, thở khò khè hoặc viêm phổi tái đi tái lại (xem Trào ngược dạ dày thực quản ở trẻ nhũ nhi) Trẻ vị thành niên và trẻ lớn: Đau ngực hoặc rát bỏng sau bữa ăn và khi nằm, ho về đêm, thở khò khè, khàn tiếng, hôi miệng, nước bọt xuất tiết nhiều, buồn nôn, đau bụng, trào ngược (xem Bệnh trào ngược dạ dày thực quản) | Trẻ sơ sinh: Đánh giá lâm sàng Đôi khi nghiên cứu đường tiêu hóa trên để xác định giải phẫu Thử nghiệm thuốc chẹn H2 hoặc thuốc ức chế bơm proton Có thể đo pH thực quản hay đo trở kháng Trẻ lớn hơn: Đánh giá lâm sàng Thử nghiệm thuốc chẹn H2 hoặc thuốc ức chế bơm proton Có thể nội soi đường tiêu hóa |
Ho gà hoặc là bán pertussis | 1-2 tuần giai đoạn viêm long nhẹ của đường hô hấp trên, tiến triển đến ho bất thường, khó ăn, giai đoạn ngừng thở ở trẻ nhũ nhi, khó thở vào ở trẻ lớn, nôn sau ho | Mẫu trong mũi để nuôi cấy vi khuẩn và xét nghiệm phản ứng chuỗi polymerase |
Viêm mũi dị ứng với dịch chảy ở lỗ mũi sau | Nhức đầu, ngứa mắt, đau họng, cuốn mũi nhợt, hạt thành sau họng, tiền sử dị ứng, ho ban đêm | Thử nghiệm kháng histamin và/hoặc corticosteroids tại mũi Có thể thử nghiệm chất ức chế leukotriene |
Nhiễm khuẩn đường hô hấp dưới | Tiền sử nhiễm trùng hô hấp tiếp theo là ho khan dai dẳng | Đánh giá lâm sàng |
Bệnh bất thường hệ thống lông chuyển tiên phát | Tiền sử lặp đi lặp lại nhiễm trùng đường hô hấp trên (viêm tai giữa, viêm xoang) và nhiễm trùng đường hô hấp dưới (viêm phổi) | X-quang ngực X-quang xoang hoặc CT CT ngực Soi dưới kính hiển vi tổ chức sống (điển hình từ niêm mạc xoang hoặc niêm mạc đường thở) |
Ho thần kinh | Ho ông ổng dai dẳng, có thể ho tăng trong giờ học và biến mất khi chơi và vào ban đêm Không sốt hoặc có các triệu chứng khác | Đánh giá lâm sàng |
Tiền sử hoặc nguy cơ phơi nhiễm Suy giảm miễn dịch Đôi khi sốt, ớn lạnh, đổ mồ hôi ban đêm, hạch to, sụt cân | Kiểm tra lao trên da (PPD) Cấy đờm (hoặc cấy dịch dạ dày vào buổi sáng cho trẻ < 5 tuổi) Xét nghiệm phát hiện interferon gamma (đặc biệt nếu có tiền sử tiêm chủng bacille Calmette-Guérin [BCG]) X-quang ngực | |
* Tất cả bệnh nhân đều cần chụp X-quang ngực khi họ lần đầu tiên biểu hiện ho mãn tính. | ||
PCR = phản ứng chuỗi polymerase; URI = nhiễm trùng đường hô hấp trên. | ||
Đánh giá ho ở trẻ em
Lịch sử
Bệnh sử của các bệnh hiện nay gồm thời gian và tính chất của ho (ho ông ổng, ho khan, ho bất thường) và tính chất khởi phát (đột ngột hoặc nhẹ nhàng). Bác sĩ nên hỏi về các triệu chứng có liên quan. Một số triệu chứng này rất phổ biến (ví dụ: sổ mũi, đau họng, sốt); những triệu chứng khác có thể gợi ý một nguyên nhân cụ thể: nhức đầu, ngứa mắt và đau họng (chảy nước mũi sau); thở khò khè và ho khi gắng sức (hen suyễn); đổ mồ hôi ban đêm (lao [TB]); và ở trẻ sơ sinh, nôn trớ, dễ kích thích hoặc ưỡn lưng sau khi bú (trào ngược dạ dày thực quản). Đối với trẻ em từ 6 tháng đến 6 tuổi, cha mẹ cần được hỏi về khả năng trẻ bị dị vật đường thở, bao gồm anh chị lớn hơn hoặc khách viếng thăm với các đồ chơi nhỏ, tiếp cận các vật nhỏ và ăn các loại thực phẩm nhỏ, mềm như lạc, nho.
Rà soát hệ thống cần lưu ý đến các triệu chứng gợi ý nguyên nhân, bao gồm đau bụng (một số bệnh phổi do vi khuẩn), giảm cân hoặc tăng cân chậm và phân có mùi hôi (xơ nang) và đau cơ (có thể liên quan đến bệnh do vi rút hoặc viêm phổi không điển hình nhưng thường không liên quan đến viêm phổi do vi khuẩn).
Tiền sử y khoa cần đánh giá các bệnh nhiễm khuẩn hô hấp mới mắc, viêm phổi tái đi tái lại, tiền sử về các dị nguyên đã được xác định liên quan đến hen, nguy cơ mắc lao (tiếp xúc với người đã mắc hoặc nghi ngờ nhiễm lao, tiếp xúc với nhà tù, nhiễm HIV, đi du lịch hoặc nhập cảnh từ các quốc gia có nguy cơ mắc bệnh lao) và tiếp xúc với chất kích thích hô hấp.
Khám thực thể
Các dấu hiệu sống, bao gồm nhịp thở, nhiệt độ và độ bão hòa oxy, cần lưu ý. Dấu hiệu suy hô hấp (ví dụ như phập phồng cánh mũi, co kéo cơ liên sườn, tím, thở rên, thở rít thì thở vào, mệt mỏi) cần được lưu ý.
Kiểm tra đầu và cổ nên tập trung vào sự xuất hiện và lượng dịch mũi và tình trạng cuốn mũi (nhợt nhạt, sưng nề, hoặc viêm). Kiểm tra họng bao gồm cả dịch ở lỗ mũi sau.
Khu vực cổ và hố thượng đòn cũng cần lưu ý và sờ kiểm tra hạch bạch huyết.
Khám hô hấp tập trung phát hiện tiếng thở bất thường như thở rít thanh quản, thở khò khè, rale nổ, ral phế quản, giảm thông khí phổi và các dấu hiệu của hội chứng đông đặc (ví dụ, rung thanh tặng, thay đổi từ E đến A, gõ đục).
Kiểm tra ổ bụng nên tập trung vào dấu hiệu đau bụng, đặc biệt là ở phần 1/4 trên bụng (gợi ý viêm phổi thùy dưới bên trái hoặc phải).
Khám chi cần lưu ý dấu hiệu tím hoặc móng tay móng chân dùi trống (xơ nang).
Các dấu hiệu cảnh báo
Những phát hiện sau đây cần được quan tâm đặc biệt:
Tím hoặc thiếu oxy được đo qua máy đo bão hòa oxy qua da
Thở rít
Suy hô hấp
Biểu hiện hội chứ nhiễm độc
Khám phổi bất thường
Giải thích các dấu hiệu
Các dấu hiệu lâm sàng thường chỉ ra một nguyên nhân cụ thể ( xem Bảng: Một số nguyên nhân gây ho ở trẻ em); sự khác biệt giữa ho cấp tính và mạn tính đặc biệt hữu ích, mặc dù điều quan trọng cần lưu ý là nhiều bệnh gây ho mạn tính bắt đầu cấp tính và bệnh nhân có thể đến khám trước khi 4 tuần trôi qua.
Các đặc điểm khác của ho rất hữu ích nhưng không đặc hiệu. Ho ông ổng gợi ý viêm thanh khí phế quản hoặc là viêm khí quản; nó cũng có thể là đặc trưng của ho thần kinh hoặc ho do viêm long đường hô hấp trên. Ho khan là đặc tính của ho do virut hay viêm phổi không điển hình. Ho dữ dội là đặc điểm của ho gà hoặc viêm phổi do virus (adenovirus). Chậm lớn hoặc sút cân có thể xảy ra với Lao hoặc xơ nang. Ho về đêm có thể do chảy dịch ở lỗ mũi sau hoặc hen. Ho vào lúc bắt đầu giấc ngủ và vào buổi sáng gây thức giấc thường chỉ ra viêm xoang; ho vào giữa đêm liên quan nhiều đến hen. Ở trẻ nhỏ bị ho đột ngột và không sốt hoặc không có các triệu chứng viêm đường hô hấp trên, bác sỹ cần lưu ý nguy cơ dị vật đường thở.
Xét nghiệm
Trẻ em với các dấu hiệu cờ đỏ cần đo bão hòa oxy và chụp X-quang ngực. Tất cả trẻ em bị ho mãn tính đều cần chụp X-quang ngực.
Trẻ thở khò khè, chảy nước dãi, sốt và lo lắng rõ rệt cần được đánh giá viêm nắp thanh quản thường trong phòng mổ bởi bác sĩ chuyên khoa tai mũi họng sẵn sàng đặt ống nội khí quản hoặc mở khí quản ngay lập tức. Nếu nghi ngờ dị vật đường thở, cần chụp X-quang ngực cả hai thì hít vào và thở ra (hoặc ở một số trung tâm chụp CT ngực).
Trẻ em có các yếu tố nguy cơ mắc bệnh lao hoặc sụt cân nên chụp X-quang ngực và xét nghiệm dẫn xuất protein tinh khiết (PPD) hoặc xét nghiệm giải phóng interferon-gamma.
Trẻ bị viêm phổi tái đi tái lại, chậm phát triển, phân có mùi hôi cần chụp X-quang ngực và làm test mồ hôi để chẩn đoán bệnh xơ nang.
Ho cấp tính ở trẻ em có các triệu chứng nhiễm trùng đường hô hấp trên và không có dấu hiệu cảnh báo thường là do nhiễm vi rút. Xét nghiệm hiếm khi được chỉ định trừ khi cần thiết để kiểm soát lây nhiễm (ví dụ: đợt bùng phát COVID-19 tại trường học hoặc trung tâm chăm sóc ban ngày). Nhiều trẻ em khác không có dấu hiệu cờ đỏ được giả định chẩn đoán sau khi hỏi bệnh sử và khám lâm sàng. Xét nghiệm không cần thiết trong mọi trường hợp; tuy nhiên nếu điều trị theo kinh nghiệm không đạt hiệu quả, cần phải làm xét nghiệm. Ví dụ, nếu nghi ngờ viêm xoang dị ứng và điều trị bằng thuốc kháng histamine không làm giảm triệu chứng, chụp CT vùng đầu có thể là cần thiết để đánh giá thêm. Nghi ngờ rối loạn trào ngược dạ dày thực quản được điều trị không thành công bằng thuốc chẹn H2 và/hoặc thuốc ức chế bơm proton có thể yêu cầu đánh giá bằng nghiên cứu que đo pH hoặc que đo trở kháng hoặc nội soi.
Điều trị ho ở trẻ em
Điều trị ho là điều trị bệnh nền. Ví dụ, kháng sinh dùng để điều trị viêm phổi do vi khuẩn; thuốc giãn phế quản và thuốc chống viêm dùng cho bệnh hen. Trẻ em bị nhiễm virut nên được chăm sóc hỗ trợ, bao gồm oxy và/hoặc thuốc giãn phế quản nếu cần.
Có rất ít bằng chứng ủng hộ việc sử dụng thuốc giảm ho và tiêu đờm. Ho là một cơ chế quan trọng để làm sạch các chất bài tiết từ đường thở và có thể hỗ trợ phục hồi sau nhiễm các bệnh nhiễm trùng đường hô hấp. Không khuyến khích sử dụng các thuốc không đặc hiệu để giảm ho ở trẻ em.
Những điểm chính
Chẩn đoán lâm sàng thường đầy đủ.
Cần có chỉ số nghi ngờ cao đối với việc hút dị vật nếu trẻ từ 6 tháng đến 6 tuổi.
Thiếu các bằng chứng chứng minh thuốc giảm ho và long đờm có hiệu quả trong hầu hết các trường hợp.
Chụp X-quang ngực nếu bệnh nhân có dấu hiệu cờ đỏ hoặc ho mãn tính.
