Viêm amidan-họng là tình trạng nhiễm trùng cấp ở họng, amidan khẩu cái hoặc cả hai. Các triệu chứng có thể bao gồm đau họng, nuốt đau, nổi hạch cổ và sốt. Chẩn đoán là lâm sàng, bổ sung bằng nuôi cấy hoặc xét nghiệm kháng nguyên nhanh. Điều trị tùy thuộc vào các triệu chứng và, trong trường hợp liên cầu tan máu beta nhóm A, cần dùng thuốc kháng sinh.
Amidan tham gia vào quá trình giám sát hệ thống miễn dịch. Ngoài ra, các lớp bảo vệ amidan cục bộ bao gồm một lớp biểu mô vảy xử lý kháng nguyên liên quan đến các đáp ứng của tế bào B và T.
Viêm họng-amiđan thuộc mọi loại đều là nguyên nhân rất phổ biến khiến tất cả phải đến khám tại phòng khám của bác sĩ.
(xem thêm Nhiễm liên cầu.)
Căn nguyên của viêm amidan-họng
Viêm amidan-họng thường do vi rút, thường gặp nhất là những loại vi rút gây cảm lạnh thông thường (adenovirus, rhinovirus, cúm, coronavirus và vi rút hợp bào hô hấp), nhưng đôi khi cũng do vi rút Epstein-Barr, vi rút herpes simplex, cytomegalovirus hoặc HIV gây ra.
Trong khoảng 30% số bệnh nhân, nguyên nhân là do vi khuẩn (1). Liên cầu tan huyết beta nhóm A (GABHS) là phổ biến nhất (xem phần Các bệnh nhiễm trùng do liên cầu), nhưng đôi khi có liên quan đến Staphylococcus aureus, Streptococcus pneumoniae, Mycoplasma pneumoniae, và Chlamydia pneumoniae. Các nguyên nhân hiếm gặp bao gồm ho gà, vi khuẩn Fusobacterium, bạch hầu, giang mai và bệnh lậu.
GABHS xảy ra phổ biến nhất ở độ tuổi từ 5 đến 15 và không phổ biến trước 3 tuổi. Bệnh ít phổ biến hơn ở người cao tuổi.
Tài liệu tham khảo nguyên nhân gây bệnh
1. Pichichero ME: Group A streptococcal tonsillopharyngitis: cost-effective diagnosis and treatment. Ann Emerg Med 25 (3):390–403, 1995. doi: 10.1016/s0196-0644(95)70300-4
Các triệu chứng và dấu hiệu của viêm amidan-họng
Đau khi nuốt là dấu hiệu đặc trưng của viêm họng-amidan và thường lan đến tai. Trẻ nhỏ không có khả năng kêu đau họng thường không chịu ăn. Thường có sốt cao, khó chịu, nhức đầu và khó chịu ở đường tiêu hóa, cũng như hôi miệng và giọng nói bị nghẹt. Amidan sưng tấy, đỏ và thường xuyên có xuất tiết dịch mủ. Có thể có hạch cổ ấn đau. Sốt, nổi hạch, đốm xuất huyết ở vòm miệng và dịch tiết thường gặp ở GABHS hơn so với viêm amidan do vi rút, nhưng có nhiều sự trùng lặp; cả viêm họng-amidan và GABHS đều có thể gây ra đốm xuất huyết. Với GABHS, có thể xuất hiện phát ban dạng tinh hồng nhiệt (ban đỏ).
Hình ảnh do bác sĩ Clarence T. Sasaki cung cấp
GABHS thường khỏi trong vòng 7 ngày, có hoặc không có kháng sinh. GABHS không được điều trị có thể dẫn đến các biến chứng mưng mủ tại chỗ (ví dụ: áp xe quanh amidan hoặc viêm mô tế bào) và đôi khi dẫn đếnthấp tim hoặc viêm cầu thận.
Chẩn đoán viêm amidan-họng
Đánh giá lâm sàng
Loại trừ liên cầu tan huyết beta nhóm A (GABHS) bằng xét nghiệm kháng nguyên nhanh, nuôi cấy hoặc cả hai, thường quy hoặc chọn lọc
Bản thân bệnh viêm họng rất dễ nhận biết trên lâm sàng. Tuy nhiên, nguyên nhân của nó không phải vậy. Chảy nước mũi và ho thường chỉ ra nguyên nhân do vi rút. Tăng bạch cầu đơn nhân nhiễm trùng được gợi ý bởi nổi hạch cổ sau hoặc nổi hạch toàn thân, gan lách to, mệt mỏi và khó chịu trong > 1 tuần; toàn bộ cổ có chấm xuất huyết của vòm miệng mềm; và dịch tiết amidan đặc. Một lớp màng màu xám bẩn, dày và dai, có thể chảy máu nếu bị bong ra cho thấy bệnh bạch hầu (hiếm gặp ở Mỹ).
Vì GABHS cần phải có kháng sinh nên phải chẩn đoán sớm. Các tiêu chuẩn để xét nghiệm còn nhiều tranh cãi. Nhiều cơ quan chức năng khuyến cáo nên xét nghiệm bằng xét nghiệm kháng nguyên nhanh hoặc nuôi cấy cho tất cả trẻ em. Các xét nghiệm kháng nguyên nhanh là đặc hiệu nhưng không nhạy và có thể cần phải theo dõi bằng nuôi cấy, xét nghiệm này có độ đặc hiệu khoảng 90% và độ nhạy 90%. Ở người lớn, nhiều nhà chức trách khuyến nghị sử dụng 4 tiêu chuẩn sau của thang điểm Centor sửa đổi (1):
Tiền sử sốt
Dịch tiết amidan
Không có ho
Hạch cổ nổi ở trước cổ, ấn đau
Những bệnh nhân đáp ứng 1 hoặc không có tiêu chuẩn sẽ không chắc có GABHS và không nên xét nghiệm. Bệnh nhân đáp ứng 2 tiêu chuẩn có thể được xét nghiệm. Bệnh nhân đáp ứng 3 hoặc 4 tiêu chuẩn có thể được xét nghiệm hoặc điều trị theo kinh nghiệm đối với GABHS.
Tài liệu tham khảo chẩn đoán
1. Fine AM, Nizet V, Mandl KD: Large-scale validation of the Centor and McIsaac scores to predict group A streptococcal pharyngitis. Arch Intern Med 172 (11):847–852, 2012 doi: 10.1001/archinternmed.2012.950
Điều trị viêm amidan-họng
Điều trị triệu chứng
Thuốc kháng sinh cho GABHS
Cắt amidan được cân nhắc cho GABHS tái phát
Các phương pháp điều trị hỗ trợ cho bệnh viêm amidan bao gồm giảm đau, bù nước và nghỉ ngơi. Thuốc giảm đau có thể dùng toàn thân hoặc tại chỗ. Thuốc chống viêm không steroid (NSAID) thường là thuốc giảm đau toàn thân hiệu quả. Một số bác sĩ cũng cho một liều corticosteroid duy nhất (ví dụ, dexamethasone 10 mg tiêm bắp), có thể giúp rút ngắn thời gian triệu chứng mà không ảnh hưởng đến tỷ lệ tái phát hoặc tác dụng bất lợi (1). Corticosteroid thường được sử dụng để điều trị viêm họng-amidan vì các thuốc này có thể giúp giảm đau và tăng lượng thức ăn ăn vào. Một số bác sĩ lâm sàng không sử dụng corticosteroid vì tác dụng bất lợi của thuốc này.
Có thuốc giảm đau tại chỗ dưới dạng viên ngậm và thuốc xịt; thành phần bao gồm benzocain, phenol, lidocain và các chất khác. Các loại thuốc giảm đau tại chỗ này có thể giảm đau nhưng phải dùng nhiều lần và thường xuyên sẽ ảnh hưởng đến vị giác. Benzocaine được sử dụng để điều trị viêm họng hiếm khi gây ra methemoglobin huyết. Liều lượng của thuốc giảm đau tại chỗ đôi khi phải được giới hạn.
Penicillin V thường được coi là thuốc được lựa chọn điều trị viêm amidan GABHS (2); liều là 250 mg đường uống 2 lần mỗi ngày trong 10 ngày đối với bệnh nhân < 27 kg và 500 mg đối với những người > 27 kg. Amoxicillin có hiệu quả và ngon miệng hơn nếu cần chế phẩm dạng lỏng. Nếu cần quan tâm đến việc tuân thủ, một liều duy nhất của benzathine penicillin 1,2 triệu đơn vị tiêm bắp (600.000 đơn vị cho trẻ em ≤ 27 kg) có hiệu quả. Các loại kháng sinh đường uống khác bao gồm macrolide dành cho bệnh nhân dị ứng với penicillin, cephalosporin thế hệ đầu tiên và clindamycin. Pha loãng hydrogen peroxide không kê đơn với nước thành hỗn hợp 1:1 và súc miệng bằng hỗn hợp này sẽ thúc đẩy quá trình khử trùng và cải thiện vệ sinh hầu họng.
Có thể bắt đầu điều trị ngay lập tức hoặc trì hoãn cho đến khi biết kết quả nuôi cấy. Nếu bắt đầu điều trị sơ bộ, nên ngừng điều trị nếu kết quả cấy âm tính. Việc theo dõi cấy dịch họng không được thực hiện thường xuyên. Nuôi cấy hữu ích ở những bệnh nhân bị GABHS tái phát nhiều lần hoặc nếu viêm họng lây lan sang những người tiếp xúc gần ở nhà hoặc trường học.
Cắt amidan
Cắt amidan thường được cân nhắc nếu viêm amidan GABHS tái phát nhiều lần (> 6 đợt/năm, > 4 đợt/năm trong 2 năm, hoặc > 3 đợt/năm trong 3 năm) hoặc nếu nhiễm trùng cấp tính nặng và dai dẳng mặc dù đã dùng kháng sinh. Các tiêu chuẩn khác để cắt amidan bao gồm ngưng thở khi ngủ do tắc nghẽn, áp xe quanh amidan tái phát và nghi ngờ ung thư. (Xem thêm American Academy of Otolaryngology–Head and Neck Surgery Clinical Practice Guideline: Tonsillectomy in Children [Update].) Các quyết định nên được cá nhân hóa, dựa trên độ tuổi của bệnh nhân, nhiều yếu tố nguy cơ và phản ứng với tái phát nhiễm trùng (3).
Nhiều kỹ thuật phẫu thuật hiệu quả được sử dụng để thực hiện cắt amidan; các kỹ thuật này bao gồm mổ xẻ bằng đốt điện, vi cắt lọc, triệt đốt bằng coblator tần số vô tuyến và mổ xẻ bằng dao sắc. Bù nước qua đường tĩnh mạch sau phẫu thuật là cần thiết ở ≤ 3% số bệnh nhân, có thể ở một số ít bệnh nhân đã được bù nước trước phẫu thuật tối ưu, dùng kháng sinh chu phẫu, thuốc giảm đau và corticosteroid. Chảy máu đáng kể trong phẫu thuật hoặc sau phẫu thuật xảy ra ở < 2% số bệnh nhân, thường là trong vòng 24 giờ sau phẫu thuật hoặc sau 7 ngày, khi bong tróc mảng mô chết đóng vảy. Bệnh nhân bị chảy máu nên đến bệnh viện. Nếu vẫn tiếp tục chảy máu khi đến nơi, bệnh nhân thường được khám trong phòng mổ và cầm máu. Bất kỳ cục máu đông nào có trong hố amidan đều phải được loại bỏ và bệnh nhân được theo dõi trong 24 giờ.
Tắc nghẽn đường thở sau phẫu thuật xảy ra thường xuyên nhất ở trẻ em < 2 tuổi có rối loạn giấc ngủ tắc nghẽn nghiêm trọng từ trước và ở những bệnh nhân béo phì hoặc rối loạn thần kinh, dị tật sọ mặt hoặc ngưng thở khi ngủ do tắc nghẽn đáng kể trước phẫu thuật. Các biến chứng thường phổ biến hơn và nghiêm trọng hơn ở người lớn.
Bằng chứng tích lũy cho thấy rằng phẫu thuật cắt amidan (cắt bỏ một phần mô amidan trong bao), khi được thực hiện để điều trị các rối loạn khác nhau, cũng có hiệu quả như cắt amidan truyền thống và được ưa chuộng hơn vì kết quả tốt hơn liên quan đến đau đớn, biến chứng sau phẫu thuật và sự hài lòng của bệnh nhân (4, 5).
Tài liệu tham khảo về điều trị
1. Hayward G, Thompson MJ, Perera R, et al: Corticosteroids as standalone or add-on treatment for sore throat. Cochrane Database Syst Rev., 2012. doi: 10.1002/14651858.CD008268.pub2
2. Shulman ST, Bisno AL, Clegg HW, et al: Clinical practice guideline for the diagnosis and management of group A streptococcal pharyngitis: 2012 update by the Infectious Diseases Society of America. Clin Infect Dis 15;55 (10):e86-102, 2012 doi: 10.1093/cid/cis629 Xuất bản điện tử ngày 9 tháng 9 năm 2012.
3. Ruben RJ: Randomized controlled studies and the treatment of middle-ear effusions and tonsillar pharyngitis: how random are the studies and what are their limitations? Otolaryngol Head Neck Surg. 139(3):333-9, 2008. doi: 10.1016
4. Wong Chung JERE, van Benthem PPG, Blom HM: Tonsillotomy versus tonsillectomy in adults suffering from tonsil-related afflictions: a systematic review. Acta Otolaryngol 138(5):492-501, 2018. doi: 10.1080/00016489.2017.1412500
5. Blackshaw H, Springford LR, Zhang L-Y, et al: Tonsillectomy versus tonsillotomy for obstructive sleep-disordered breathing in children. Cochrane Database Syst Rev 4 (4):CD011365, 2020 doi: 10.1002/14651858.CD011365.pub2
Những điểm chính
Bản thân bệnh viêm họng có thể dễ dàng được nhận biết trên lâm sàng; tuy nhiên, trong 25% đến 30% số trường hợp, có thể cần phải xét nghiệm để xác định xem nhiễm trùng có phải là nhiễm trùng liên cầu khuẩn hay không (tức là viêm họng liên cầu khuẩn).
Tiêu chuẩn lâm sàng (thang điểm Centor sửa đổi) có thể giúp lựa chọn bệnh nhân để xét nghiệm thêm hoặc điều trị kháng sinh theo kinh nghiệm, mặc dù một số cơ quan chức năng khuyến nghị xét nghiệm tất cả trẻ em bằng xét nghiệm kháng nguyên nhanh và đôi khi là nuôi cấy.
Penicillin vẫn là thuốc được lựa chọn cho bệnh viêm họng do liên cầu; cephalosporin hoặc macrolid là những lựa chọn thay thế cho bệnh nhân dị ứng với penicilin.
