Buồn nôn, cảm giác khó chịu cần phải nôn, biểu hiện nhận thức về kích thích hướng tâm (bao gồm tăng trương lực phó giao cảm) vào trung tâm nôn ở hành tủy. Nôn là quá trình tống mạnh các thành phần có trong dạ dày do co thắt không tự chủ của cơ thành bụng khi cơ thắt tâm vị và cơ thắt thực quản dưới giãn ra.
Nôn cần phải được phân biệt với ựa ra, tình trạng phun các thành phần có trong dạ dày mà không kèm theo buồn nôn hoặc co thắt mạnh cơ thành bụng. Bệnh nhân bị không giãn được cơ hoặc hội chứng nhai lại hoặc túi thừa Zenker có thể ựa ra thức ăn không tiêu hóa mà không buồn nôn.
Buồn nôn và nôn ở trẻ nhỏ và trẻ em được thảo luận ở mục khác.
Các biến chứng
Nôn dữ dội có thể dẫn đến mất nước và rối loạn điện giải có triệu chứng (thường là nhiễm kiềm chuyển hóa kèm theo hạ kali máu) hoặc hiếm khi dẫn đến rách thực quản, một phần (Mallory-Weiss) hoặc hoàn toàn (hội chứng Boerhaave).
Nếu một bệnh nhân bất tỉnh hoặc chỉ có ý thức một phần, chất nôn có thể bị hít vào (bị hít phải). Axit trong chất nôn có thể gây kích ứng nặng ở phổi, gây viêm phổi do hít phải.
Nôn mạn tính có thể dẫn đến tình trạng suy dinh dưỡng, sụt cân và các bất thường về chuyển hóa.
Căn nguyên của buồn nôn và nôn
Buồn nôn và nôn xảy ra khi đáp ứng với các điều kiện ảnh hưởng đến trung tâm nôn. Nguyên nhân có thể bắt nguồn từ đường tiêu hóa (GI) hoặc hệ thần kinh trung ương (CNS) hoặc có thể do một số tình trạng toàn thân (xem bảng Một số nguyên nhân gây buồn nôn và nôn ói).
Các nguyên nhân phổ biến nhất gây buồn nôn và nôn là các nguyên nhân sau:
Thuốc hoặc thuốc phiện bất hợp pháp
Độc chất
Các nguyên nhân không phổ biến gây buồn nôn và nôn ói bao gồm:
Hội chứng nôn theo chu kỳ
Hội chứng buồn nôn và nôn ói mạn tính
Hội chứng nôn theo chu kỳ (CVS) là một rối loạn hiếm gặp được đặc trưng bởi các cơn nôn dữ dội, rời rạc hoặc đôi khi chỉ buồn nôn xảy ra trong các khoảng thời gian khác nhau, sức khỏe bình thường giữa các đợt buồn nôn ói và không có bất thường về cấu trúc nào có thể chứng minh được. Hội chứng này phổ biến nhất ở trẻ em (tuổi trung bình khi khởi phát là 5 tuổi) và thường có xu hướng giảm ở tuổi trưởng thành. Nôn theo chu kỳ ở người lớn có thể xảy ra khi sử dụng cần sa (cần sa) mạn tính (hội chứng nôn ói quá mức dạng cần sa); nôn ói có thể thuyên giảm bằng cách tắm nước nóng và hết sau khi ngừng sử dụng cần sa.
Hội chứng buồn nôn và nôn ói mạn tính là một hội chứng qua trung gian trung ương hoặc rối loạn của rối loạn trục ruột-não đặc trưng bởi sự xuất hiện các triệu chứng trong ít nhất 6 tháng bao gồm cả 3 tháng qua. Buồn nôn và/hoặc nôn ói gây cảm giác khó chịu xảy ra ít nhất là mỗi tuần một lần. Rối loạn này cần phải được xem xét ở những bệnh nhân, sau khi kiểm tra thường quy (bao gồm cả nội soi đường tiêu hóa trên), không có bằng chứng về bệnh lý ở nội tạng, toàn thân hoặc chuyển hóa có khả năng giải thích các triệu chứng và ở những người tự gây nôn, tình trạng rối loạn ăn uống, ựa ra và nhai lại đã được loại trừ (1).
Một số nguyên nhân gây buồn nôn và nôn
Nguyên nhân | Những dấu hiệu gợi ý* | Tiếp cận chẩn đoán |
|---|---|---|
Các tình trạng bệnh lý ở đường tiêu hóa | ||
Chướng bụng Tăng nguy cơ sau phẫu thuật hoặc bị bệnh nặng hoặc bất thường về điện giải | Đánh giá lâm sàng Chụp X-quang hoặc chụp CT | |
Táo bón, giãn căng, chướng bụng Thường nôn ra mật, các vết sẹo phẫu thuật ở bụng, hoặc thoát vị | Chụp X-quang bụng phẳng và đứng | |
Nôn ói, tiêu chảy Khám bụng bình thường | Đánh giá lâm sàng | |
Liệt dạ dày nhẹ | Nôn ra thức ăn đã tiêu hoá một phần sau khi ăn vài giờ Thường ở bệnh nhân tiểu đường có đường huyết tăng hoặc sau phẫu thuật bụng | Chụp X-quang bụng phẳng và đứng Đôi khi chụp dạ dày lúc đói |
Buồn nôn từ nhẹ đến trung bình trong nhiều ngày, đôi khi có nôn Vàng da, chán ăn, mệt mỏi Đôi khi đau nhẹ khi sờ vào vùng gan | Aminotransferase, bilirubin, hiệu giá vi rút viêm gan huyết thanh | |
Thủng tạng rỗng hoặc bụng cấp tính khác (ví dụ: viêm ruột thừa, viêm túi mật, viêm tụy) | Đau bụng đáng kể Các dấu hiệu phúc mạc thường gặp | Xem thêm Đau bụng cấp tính |
Ăn phải chất độc (rất nhiều) | Thường rõ ràng dựa trên bệnh sử | Thay đổi theo chất gây nghiện |
Các rối loạn ở hệ thần kinh trung ương (CNS) | ||
U não | Chóng mặt và/hoặc nhức đầu Đôi khi trạng thái tinh thần thay đổi và/hoặc thiếu hụt chức năng thần kinh khu trú | Chụp CT hoặc MRI đầu |
Sử dụng cần sa (hội chứng nôn quá mức dạng cần sa) | Buồn nôn dai dẳng, nôn và khó tiêu Thường cần phải sử dụng cần sa lâu dài Giảm đau bằng cách tắm nước nóng hoặc cai cần sa | Đánh giá lâm sàng Sàng lọc sử dụng thuốc phiện bằng nước tiểu |
Rõ ràng dựa trên bệnh sử | Chụp CT đầu | |
Xuất huyết ở hệ thần kinh trung ương | Khởi phát đau đầu đột ngột, thay đổi trạng thái tâm thần Thường có các dấu hiệu màng não | Chụp CT đầu Chọc dò tủy sống nếu CT bình thường |
Nhiễm trùng hệ thần kinh trung ương | Đau đầu tăng dần Thường có các dấu hiệu màng não, thay đổi trạng thái tâm thần Đôi khi có ban xuất huyết* do nhiễm khuẩn huyết do não mô cầu | Chụp CT đầu Chọc dò tủy sống |
Tăng áp lực nội sọ (ví dụ: do khối máu tụ hoặc khối u) | Đau đầu, thay đổi trạng thái tâm thần Đôi khi thiếu các dấu hiệu thần kinh khu trú | Chụp CT đầu |
Chóng mặt, rung giật nhãn cầu, các triệu chứng trầm trọng hơn khi di chuyển Đôi khi ù tai | ||
Đau đầu đôi khi xuất hiện trước hoặc đi kèm với tiền triệu thần kinh hoặc sợ ánh sáng Tiền sử thường xuyên có các cơn đau tương tự tái phát Trên những bệnh nhân bị chứng đau nửa đầu, có thể bị các rối loạn khác ở hệ thần kinh trung ương | Đánh giá lâm sàng Chụp CT đầu và cột sống thắt lưng được cân nhắc nếu đánh giá không rõ ràng | |
Rõ ràng dựa trên bệnh sử | Đánh giá lâm sàng | |
Các rối loạn do tâm lý gây ra (ví dụ: chán ăn và chứng chán ăn tâm thần) | Xảy ra khi căng thẳng Ăn thức ăn được coi là kinh tởm | Đánh giá lâm sàng |
Tình trạng bệnh lý toàn thân | ||
Ung thư tiến triển (độc lập với hóa trị hoặc tắc ruột) | Rõ ràng dựa trên bệnh sử | Đánh giá lâm sàng |
Tiểu nhiều, khát nhiều Thường mất nước đáng kể Có hoặc không có tiền sử bị bệnh đái tháo đường | Glucose, điện giải, ceton huyết thanh | |
Tác dụng bất lợi hoặc độc tính của thuốc hoặc thuốc phiện bất hợp pháp | Rõ ràng dựa trên bệnh sử | Thay đổi theo chất gây nghiện |
Suy gan hoặc suy thận | Thường rõ ràng dựa trên bệnh sử Run vỗ cánh Thường bị vàng da trên bệnh gan tiến triển, mùi ure huyết trên bệnh nhân suy thận | Các xét nghiệm chức năng gan và thận Nồng độ amoniac trong máu |
Mang thai | Thường xảy ra vào buổi sáng hoặc khởi phát do thức ăn Khám thấy bình thường (có thể có mất nước) | Thử thai |
Rõ ràng dựa trên bệnh sử | Đánh giá lâm sàng | |
Đau dữ dội (ví dụ do sỏi thận) | Các nguyên nhân đa dạng | Đánh giá lâm sàng |
* Đôi khi nôn mạnh (do bất kỳ rối loạn hoặc tình trạng bệnh lý nào gây ra) gây ra các chấm xuất huyết trên thân mình và mặt, có thể giống với chấm xuất huyết của nhiễm khuẩn huyết do não mô cầu. Bệnh nhân bị nhiễm khuẩn huyết do não mô cầu thường rất ốm yếu, trong khi những người có các chấm xuất huyết do nôn thường thể trạng khá tốt. | ||
Tài liệu tham khảo nguyên nhân gây bệnh
1. Stanghellini V, Chan FK, Hasler WL, et al: Gastroduodenal disorders. Gastroenterology 150(6):1380–1392, 2016. doi: 10.1053/j.gastro.2016.02.011
Đánh giá buồn nôn và nôn
Lịch sử
Tiền sử của bệnh hiện tại cần phải khơi gợi tần suất và thời gian nôn; mối quan hệ của nôn với các chất thúc đẩy có thể xảy ra như thuốc, ma túy bất hợp pháp hoặc uống chất độc, chấn thương đầu và chuyển động (ví dụ: xe hơi, máy bay, thuyền, trò chơi giải trí); và chất nôn có mật (đắng, vàng xanh) hay máu (màu đỏ hoặc “bã cà phê”). Các triệu chứng quan trọng kèm theo bao gồm có đau bụng và tiêu chảy; lần cuối cùng đại tiện và đánh hơi và có đau đầu, chóng mặt, hoặc cả hai.
Xem xét các hệ thống tìm kiếm các tình trạng rối loạn có triệu chứng như là vô kinh và căng vú (mang thai), tiểu nhiều và khát nhiều (đái tháo đường) và đái máu và đau mạn sườn (sỏi thận).
Bệnh sử trong quá khứ cần phải xác định các nguyên nhân đã biết như là có thai, đái tháo đường, đau nửa đầu, bệnh gan hoặc bệnh thận, ung thư (bao gồm cả thời gian của bất cứ lần hóa trị hoặc xạ trị nào) và phẫu thuật ổ bụng trước đây (có thể gây tắc ruột do dính). Cần xác định chắc chắn tất cả các loại thuốc và chất được sử dụng gần đây; một số chất có thể không biểu hiện độc tính cho đến vài ngày sau khi dùng (ví dụ: acetaminophen, một số loại nấm).
Tiền sử gia đình bị nôn tái phát cần phải được ghi nhận.
Khám thực thể
Các dấu hiệu sinh tồn cần đặc biệt lưu ý là có sốt và các dấu hiệu giảm thể tích máu (ví dụ: nhịp tim nhanh, hạ huyết áp, hoặc cả hai).
Khám toàn thân cần phải tìm xem có vàng da và ban không.
Khi khám bụng, bác sĩ lâm sàng cần phải tìm dấu hiện căng giãn bụng, các vết sẹo mổ; nghe xem có âm thanh và chất lượng của nhu động ruột (ví dụ: bình thường, cao); gõ xem có bụng chướng không; và sờ để xác định chỗ nhạy cảm đau, các dấu hiệu phúc mạc (ví dụ: phản ứng thành bụng, co cứng thành bụng, phản ứng dội (cảm ứng phúc mạc) và bất kỳ khối nào, cơ quan tăng kích thước, hoặc thoát vị không. Khám trực tràng và khám tiểu khung (đối với phụ nữ) xác định vị trí đau khi sờ vào, các khối, và có máu hay không là rất cần thiết.
Khám thần kinh đặc biệt cần phải lưu ý trạng thái tâm thần, rung giật nhãn cầu, viêm màng não (ví dụ: gáy cứng, dấu hiệu Kernig hoặc dấu hiệu Brudzinski) và các dấu hiệu thị giác trong tăng áp lực nội sọ (ví dụ: phù gai thị, mất nhịp đập tĩnh mạch, liệt dây thần kinh sọ não số 3) hoặc xuất huyết dưới nhện (xuất huyết võng mạc).
Các dấu hiệu cảnh báo
Những phát hiện sau đây cần được quan tâm đặc biệt:
Dấu hiệu giảm thể tích máu
Đau đầu, gáy cứng, hoặc thay đổi trạng thái tâm thần
Dấu hiệu phúc mạc
Bụng trướng, gõ vang như trống
Giải thích các dấu hiệu
Nhiều dấu hiệu gợi ý về một nguyên nhân hoặc một nhóm nguyên nhân (xem bảng Một số nguyên nhân gây buồn nôn và nôn).
Nôn mửa xảy ra ngay sau khi dùng thuốc, thuốc phiện bất hợp pháp, hoặc uống chất độc hoặc tiếp xúc với chuyển động ở bệnh nhân có khám thần kinh và bụng không đáng kể có thể tự tin quy cho những nguyên nhân đó, cũng như nôn ở phụ nữ đã biết có thai và khám không thấy gì đặc biệt. Nôn cấp tính kèm theo tiêu chảy ở một bệnh nhân khỏe mạnh, khám không thấy bất thường rất có thể là viêm đường tiêu hóa do nhiễm trùng; có thể trì hoãn việc đánh giá thêm.
Nôn xảy ra khi nghĩ đến thức ăn hoặc không liên quan đến ăn uống theo thời gian gợi ý nguyên nhân do tâm lý, cũng như tiền sử cá nhân hoặc gia đình bị buồn nôn và nôn cơ năng. Bệnh nhân cần phải được hỏi về mối liên quan giữa nôn và các biến cố căng thẳng vì họ có thể không nhận ra hoặc thậm chí chấp nhận cảm giác đau buồn vào những thời điểm đó.
Xét nghiệm
Tất cả phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ nên làm xét nghiệm nước tiểu thử thai.
Bệnh nhân bị nôn dữ dội, nôn ói kéo dài hơn 1 ngày hoặc có các dấu hiệu mất nước khi khám nên làm các xét nghiệm khác (ví dụ: điện giải đồ, nitơ urê máu, creatinine, glucose, phân tích nước tiểu, đôi khi xét nghiệm gan). Bệnh nhân có dấu hiệu báo động đỏ nên được xét nghiệm phù hợp với các triệu chứng (xem bảng Một số nguyên nhân gây buồn nôn và nôn).
Việc đánh giá tình trạng nôn ói mạn tính thường bao gồm các xét nghiệm được liệt kê trước đó cộng với nội soi đường tiêu hóa trên, chụp X quang ruột non và các xét nghiệm để đánh giá khả năng làm rỗng dạ dày và nhu động hang vị-tá tràng.
Điều trị buồn nôn và nôn
Điều trị tình trạng cụ thể, bao gồm bù nước. Ngay cả khi không bị mất nước đáng kể, điều trị bằng truyền dịch đường tĩnh mạch (1 L dung dịch muối sinh lý 0,9%, hoặc 20 mL/kg ở trẻ em) thường dẫn đến giảm các triệu chứng. Ở người lớn, các thuốc chống nôn khác nhau có hiệu quả (xem bảng Một số loại thuốc điều trị nôn ói). Lựa chọn thuốc thay đổi theo nguyên nhân và mức độ nặng của các triệu chứng. Thường là dùng theo các hướng dẫn sau:
Say tàu xe: Thuốc kháng histamine, miếng dán scopolamine hoặc cả hai
Các triệu chứng nhẹ đến trung bình: Prochlorperazine, promethazine hoặc metoclopramide
Nôn dữ dội hoặc khó chữa và nôn do hóa trị liệu: Thuốc đối kháng 5-HT3, thuốc đối kháng thụ thể neurokinin-1 (ví dụ: aprepitant)
Chỉ nên dùng các thuốc theo đường tĩnh mạch hoặc dưới lưới trên những bệnh nhân nôn liên tục.
Đối với nôn do tâm lý, trấn an cho thấy nhận thức về cảm giác khó chịu của bệnh nhân và mong muốn làm điều gì đó để làm giảm các triệu chứng, bất kể nguyên nhân nào. Cần phải tránh những bình luận như "không có vấn đề gì cả" hoặc "vấn đề chỉ là cảm xúc thôi". Có thể thử điều trị triệu chứng trong thời gian ngắn bằng thuốc chống nôn. Nếu xử trí trong thời gian dài là cần thiết, điều trị hỗ trợ, đi khám thường xuyên có thể giúp giải quyết vấn đề bên trong.
Một số loại thuốc điều trị nôn ói
Thuốc | Bình luận |
|---|---|
Các thuốc kháng histamine | |
Dimenhydrinate | Được sử dụng để điều trị nôn do nguyên nhân mê đạo (ví dụ: say tàu xe, viêm mê đạo) Đối với promethazine (thuốc kháng histamine H1): Được sử dụng trong thời gian ngắn (ví dụ: chóng mặt sau phẫu thuật hoặc cấp tính) |
Meclizine | |
Promethazine | |
Các thuốc đối kháng 5-HT3 | |
Dolasetron | Được sử dụng để điều trị nôn dữ dội hoặc khó chữa, hoặc nôn do hóa trị liệu Tác dụng bất lợi có thể là: Táo bón, tiêu chảy, đau bụng |
Granisetron | |
Ondansetron | |
Palonosetron | |
Các loại thuốc khác | |
Aprepitant | Được sử dụng với các phác đồ hoá trị liệu có tính gây nôn cao Tác dụng bất lợi có thể là: Buồn ngủ, mệt mỏi, nấc cụt |
Metoclopramide | Được sử dụng để điều trị nôn nhẹ |
Perphenazine | Được sử dụng để điều trị buồn nôn và nôn ói |
Prochlorperazine | Được sử dụng để điều trị buồn nôn và nôn ói |
Olanzapine | Được sử dụng để điều trị buồn nôn và nôn ói Tác dụng bất lợi có thể là: An thần, suy giảm nhận thức và suy giảm vận động |
Scopolamine | Được dùng để điều trị say tàu xe Tác dụng bất lợi có thể là: Giảm ra mồ hôi, da khô |
Những điểm chính
Nhiều đợt buồn nôn và nôn có nguyên nhân rõ ràng và khám không phát hiện bất thường và chỉ cần điều trị triệu chứng.
Hãy cảnh giác với các dấu hiệu của đau bụng cấp tính hoặc tình trạng bất thường đáng kể ở nội sọ.
Luôn xem xét việc có thai hay không ở nữ giới trong độ tuổi sinh nở.
