Bệnh lý về nhịp ngủ sinh học hàng ngày được gây ra bởi sự mất đồng bộ giữa các nhịp ngủ-thức và chu kỳ tối- sáng. Bệnh nhân thường bị mất ngủ, buồn ngủ ban ngày quá mức hoặc cả hai, thường giải quyết khi đồng hồ cơ thể tự điều chỉnh lại. Chẩn đoán là lâm sàng. Điều trị phụ thuộc vào nguyên nhân gây ra.
(Tiếp cận bệnh nhân có bệnh lý về nhịp thức ngủ)
Trong bệnh lý nhịp sinh học, nhịp thức - ngủ nội sinh (đồng hồ cơ thể) và chu kỳ sáng - tối môi trường bên ngoài trở nên không giống nhau (không đồng bộ). Nguyên nhân có thể từ bên trong (ví dụ, hội chứng giai đoạn ngủ bị trì hoãn hoặc tăng cao) hoặc từ bên ngoài (ví dụ lệch múi giờ, làm việc ca kíp). Rối loạn giấc ngủ theo nhịp sinh học có thể xảy ra ở những bệnh nhân mắc bệnh Alzheimer hoặc bệnh Parkinson và ở những bệnh nhân bị chấn thương đầu hoặc viêm não.
Nếu nguyên nhân từ bên ngoài, các nhịp cơ thể khác, bao gồm nhiệt độ và bài tiết hormon, có thể trở nên không đồng bộ với chu kỳ sáng-tối (mất đồng bộ bên ngoài) và với nhau (mất đồng bộ nội bộ); ngoài việc mất ngủ và buồn ngủ quá mức, những thay đổi này có thể gây buồn nôn, khó chịu, dễ cáu kỉnh và trầm cảm. Nguy cơ mắc bệnh tim mạch (1) và rối loạn chuyển hóa (2) cũng có thể tăng lên.
Sự thay đổi sinh học lặp đi lặp lại (ví dụ như di chuyển đường dài thường xuyên hoặc công việc thay đổi luân chuyển) rất khó để thích ứng, đặc biệt khi các thay đổi theo hướng ngược chiều kim đồng hồ. Thay đổi ngược chiều kim đồng hồ là những thay đổi thời gian thức và ngủ sớm hơn (ví dụ như khi bay về phía đông, khi luân phiên chuyển ca từ đêm sang tối hoặc ngày). Các triệu chứng thuyên giảm trong vài ngày, trong vài tuần hoặc vài tháng ở một số bệnh nhân (ví dụ bệnh nhân cao tuổi) khi nhịp điệu được điều chỉnh lại. Vì ánh sáng rất đồng bộ với nhịp sinh học, để điều chỉnh tốc độ ngủ mong muốn bệnh nhan có thể tiếp xúc với ánh sáng (ánh sáng mặt trời hoặc ánh sáng nhân tạo có cường độ từ 5.000 đến 10.000 lux) sau thời gian thức và sử dụng kính mát để giảm ánh sáng tiếp xúc. Melatonin trước khi đi ngủ có thể có hiệu quả.
Bệnh nhân bị bệnh lý về nhịp sinh học thường lạm dụng rượu, thuốc ngủ và chất kích thích.
Bệnh lý về nhịp sinh học bao gồm:
Rối loạn giấc ngủ do nhịp sinh học, loại lệch múi giờ
Rối loạn giấc ngủ do nhịp sinh học, loại làm việc ca kíp
Rối loạn giấc ngủ do nhịp sinh học, loại giai đoạn ngủ biến đổi
Rối loạn giấc ngủ do nhịp sinh học, loại lệch múi giờ
Rối loạn giấc ngủ tạm thời do thay đổi múi giờ đột ngột là do di chuyển nhanh qua > 2 múi giờ. Đi du lịch theo hướng đông (thúc đẩy chu kỳ ngủ) gây ra các triệu chứng nghiêm trọng hơn so với đi du lịch phía tây (trì hoãn ngủ).
Nếu có thể, du khách nên dần dần thay đổi lịch ngủ của họ trước khi đi và sau khi đến địa điểm mới, họ nên tối đa hóa việc tiếp xúc với ánh sáng ban ngày (đặc biệt vào buổi sáng) trong ngày và tiếp xúc với bóng tối trước khi đi ngủ. Thuốc ngủ tác dụng ngắn và/hoặc chất kích thích (ví dụ modafinil) có thể được sử dụng trong thời gian ngắn sau khi đến nơi.
Rối loạn giấc ngủ do nhịp sinh học, loại làm việc ca kíp
Mức độ nghiêm trọng của các triệu chứng tỷ lệ thuận với
Tần số thay đổi ca
Mức độ của mỗi thay đổi
Số đêm làm việc liên tiếp
Chiều dài ca
Tần số thay đổi ngược chiều kim đồng hồ (thay đổi chế độ ngủ)
Công việc theo ca cố định (tức là toàn thời gian vào ban đêm hoặc buổi tối) được ưu tiên về mặt sinh học; ca luân phiên nên đi theo chiều kim đồng hồ (tức là ngày sang tối sang đêm). Tuy nhiên, ngay cả những nhân viên làm việc cố định đều gặp khó khăn vì tiếng ồn và ánh sáng ban ngày làm ảnh hưởng đến chất lượng giấc ngủ và công nhân thường rút ngắn thời gian ngủ để tham gia các sự kiện của xã hội hoặc gia đình.
Những người làm ca nên tiếp xúc tối đa với ánh sáng rực rỡ (ánh sáng mặt trời hoặc, đối với những người làm việc ban đêm, các hộp đèn nhân tạo sáng được chế tạo đặc biệt) vào những thời điểm họ phải thức và đảm bảo rằng phòng ngủ tối và yên tĩnh nhất có thể trong khi ngủ ban ngày. Đeo kính râm khi đi về nhà vào buổi sáng để chuẩn bị buồn ngủ cũng rất hữu ích trừ khi nó gây buồn ngủ khi lái xe. Mặt nạ ngủ và thiết bị làm mất tiếng ồn rất hữu ích. Melatonin trước khi đi ngủ cũng có thể hữu ích. Khi các triệu chứng vẫn tồn tại và ảnh hưởng đến hoạt động, cần xem xét chỉ định sử dụng một cách hợp lý thuốc ngủ có thời gian bán hủy ngắn và thuốc kích thích tỉnh táo.
Bệnh lý nhịp điệu nhịp sinh học, loại giai đoạn ngủ biến đổi
Trong các hội chứng này, bệnh nhân có chất lượng giấc ngủ bình thường và thời gian với chu kỳ nhịp sinh học là một vòng 24 giờ, nhưng chu kỳ không đồng bộ với thời gian thức mong muốn hoặc cần thiết. Chu kỳ rất ít khi không phải là 24 giờ, bệnh nhân thức giấc và ngủ sớm hơn hoặc muộn hơn mỗi ngày. Nếu có thể theo chu kỳ tự nhiên, bệnh nhân không có triệu chứng.
Hội chứng giai đoạn ngủ bị trì hoãn: Bệnh nhân thường xuyên ngủ muộn và thức dậy muộn (ví dụ 3 sáng và 10 sáng). Mô hình này phổ biến hơn ở tuổi thiếu niên hơn là ở tuổi trưởng thành. Nếu phải thức dậy sớm hơn để đi làm hoặc đi học, sẽ gây buồn ngủ ban ngày quá mức; bệnh nhân thường đến khám vì chất lượng học kém hoặc muộn giờ lên lớp. Họ có thể phân biệt với những người thức khuya bởi vì họ không thể ngủ sớm hơn mặc dù đã cố gắng. Độ trễ pha mức độ nhẹ (< 3 giờ) được điều trị bằng cách thức dậy sớm phối hợp với liệu pháp ánh sáng, có thể thêm melatonin 4 đến 5 giờ trước giờ mong muốn đi ngủ. Một phương pháp thay thế là dần dần trì hoãn thời gian đi ngủ và thức dậy mỗi 1 đến 3 giờ/ngày cho đến khi đạt đến đúng thời gian ngủ và thức.
Hội chứng giai đoạn ngủ nhanh: Hội chứng này (đi ngủ sớm và dậy sớm) phổ biến hơn ở người cao tuổi và đáp ứng với điều trị bằng ánh sáng mạnh vào buổi tối và kính chắn ánh sáng vào buổi sáng.
Hội chứng ngủ-thức không 24 giờ: Ít gặp hơn, hội chứng này được đặc trưng bởi nhịp độ ngủ-thức tự do. Chu kỳ ngủ - thức thường không đổi về chiều dài nhưng kéo dài > 24 giờ, dẫn đến việc trì hoãn thời gian ngủ và đánh thức mỗi lần từ 1 đến 2 giờ mỗi ngày. Bệnh lý này phổ biến ở người mù hơn. Ở những bệnh nhân mù hoàn toàn có bệnh lý này sử dụng tasimelteon chất chủ vận thụ thể melatonin, có thể làm tăng thời gian ngủ ban đêm và giảm thời gian ngủ ban ngày.
Tài liệu tham khảo
1. Chellappa SL, Vujovic N, Williams JS, Scheer FAJL. Impact of circadian disruption on cardiovascular function and disease Trends Endocrinol Metab 30(10):767-779, 2019 doi: 10.1016/j.tem.2019.07.008
2. Depner CM, Stothard ER, Wright KP Jr. Metabolic consequences of sleep and circadian disorders. Curr Diab Rep 14(7):507, 2014 . doi: 10.1007/s11892-014-0507-z
