Mất ngủ và buồn ngủ ban ngày quá mức (EDS)

Giấc ngủ bị ảnh hưởng bởi các hành vi nhất định. Chúng bao gồm

• Dùng caffeine hoặc thuốc kích thích giao cảm hoặc các loại thuốc kích thích khác (thường là gần giờ đi ngủ, thậm chí vào buổi chiều đối với những người đặc biệt nhạy cảm)

• Tập thể dục hoặc phấn khích (ví dụ: một chương trình truyền hình hấp dẫn hoặc sự kiện thể thao) vào buổi tối muộn

• Lịch ngủ không đều đặn

Bệnh nhân bù đắp cho giấc ngủ thiếu bằng việc ngủ dậy muộn hoặc ngủ trưa có thể nhiều hơn giấc ngủ ban đêm.

Những người bị mất ngủ nên tuân thủ thời gian thức dậy đều đặn và tránh những giấc ngủ ngắn bất kể thời gian ngủ về đêm.

Vệ sinh giấc ngủ đầy đủ có thể cải thiện giấc ngủ.

Những stress cảm xúc đột ngột (ví dụ như mất việc làm, nhập viện, một trường hợp tử vong trong gia đình) có thể gây mất ngủ. Các triệu chứng thường hết sau khi những căng thẳng giảm đi; mất ngủ thường thoáng qua và ngắn ngủi. Tuy nhiên, nếu buồn ngủ ban ngày và mệt mỏi xuất hiện, đặc biệt nếu chúng ảnh hưởng đến hoạt động ban ngày, khuyến cáo điều trị bằng thuốc ngủ lúc đi ngủ trong thời gian ngắn. Tình trạng lo lắng có thể cũng cần điều trị đặc hiệu.

Mất ngủ bất kể nguyên nhân, có thể dai dẳng kể cả kiểm soát các yếu tố thúc đẩy, thường là vì bệnh nhân cảm thấy lo lắng về một đêm mất ngủ tiếp theo và sau đó là một ngày mệt mỏi. Thông thường, bệnh nhân dành hàng giờ trên giường tập trung và suy nghĩ về sự mất ngủ của họ, và khó ngủ ở trong phòng của mình hơn so với ngủ xa nhà.

Điều trị tối ưu kết hợp

• Các chiến lược hành vi nhận thức

• Thuốc gây ngủ

Các chiến lược hành vi nhận thức khó thực hiện và mất nhiều thời gian hơn nhưng hiệu quả kéo dài lâu hơn sau khi điều trị kết thúc.

Những chiến lược này bao gồm

• Vệ sinh giấc ngủ (đặc biệt là hạn chế thời gian nằm trên giường)

• Giáo dục

• Tập luyện thư giãn

• Kiểm soát các kích thích

• Liệu pháp nhận thức

Thuốc gây ngủ phù hợp cho những bệnh nhân cần điều trị nhanh chóng và chứng mất ngủ của họ có ảnh hưởng tới thời gian ban ngày, như buồn ngủ quá mức và mệt mỏi. Những loại thuốc này không được sử dụng vô thời hạn trong hầu hết các trường hợp.

Bệnh lý về thể chất có thể gây trở ngại cho giấc ngủ, gây mất ngủ và EDS. Các bệnh lý gây ra đau hoặc khó chịu (ví dụ, viêm khớp, ung thư, thoát vị đĩa đệm), đặc biệt là những người bệnh tăng khi vận động, gây ra sự thức tỉnh thoáng qua và chất lượng giấc ngủ kém. Các cơn co giật về đêm có thể gây cản trở cho giấc ngủ.

Điều trị bệnh lý nền và triệu chứng (ví dụ dùng thuốc giảm đau trước khi đi ngủ).

Hầu hết các bệnh lý tâm thần chủ yếu có thể gây mất ngủ và EDS. Ít nhất 80% số bệnh nhân trầm cảm nặng có báo cáo về những triệu chứng này (1). Ngược lại, 40% số người bị mất ngủ mạn tính mắc chứng rối loạn tâm thần nặng, phổ biến nhất là rối loạn tâm trạng.

Bệnh nhân trầm cảm có thể bị mất ngủ ban đầu hoặc mất ngủ duy trì giấc ngủ. Đôi khi trong giai đoạn trầm cảm của rối loạn lưỡng cực và rối loạn cảm xúc theo mùa, giấc ngủ không bị gián đoạn, nhưng bệnh nhân phàn nàn về tình trạng mệt mỏi liên tục vào ban ngày.

Nếu trầm cảm đi kèm với mất ngủ, thuốc chống trầm cảm có tác dụng an thần (ví dụ citalopram, paroxetine, mirtazapine) có thể giúp bệnh nhân ngủ. Để điều trị trầm cảm những loại thuốc này được sử dụng thường xuyên với liều thấp. Tuy nhiên, bác sĩ lâm sàng nên lưu ý rằng các thuốc này không có khả năng gây ngủ và có thể có tính kích thích. Ngoài ra, thuốc an thần có thể có tác dụng lâu hơn tác dụng điều trị của nó gây ra EDS và các thuốc này có thể có các tác dụng phụ khác như tăng cân. Ngoài ra, bất kỳ thuốc chống trầm cảm nào cũng có thể được sử dụng với một loại thuốc ngủ.

Nếu trầm cảm đi kèm với EDS, có thể lựa chọn thuốc chống trầm cảm có tính hoạt hóa (ví dụ như bupropion, venlafaxine, một số thuốc ức chế tái hấp thu serotonin [SSRI] như fluoxetine và sertraline) có thể được chọn.

Bệnh nhân mắc hội chứng ngủ không đủ giấc không ngủ đủ giấc vào ban đêm để tỉnh táo khi thức. Nguyên nhân thường là các vấn đề xã hội hoặc việc làm. Hội chứng ngủ không đủ giấc này có thể là nguyên nhân phổ biến nhất của EDS, sẽ mất khi thời gian ngủ tăng lên (ví dụ vào cuối tuần hoặc ngày nghỉ). Sau một thời gian dài thiếu ngủ, bệnh nhân cần ngủ nhiều tuần hoặc vài tháng để hồi phục lại sự tỉnh táo vào ban ngày.

Mất ngủ và EDS có thể là kết quả của việc sử dụng lâu dài các chất kích thích hệ thần kinh trung ương (CNS) (ví dụ: amphetamine, caffeine), thuốc ngủ (ví dụ: benzodiazepin), thuốc an thần khác, hóa trị liệu chống chuyển hóa, thuốc chống động kinh (ví dụ phenytoin), methyldopa, propranolol, rượu và các chế phẩm hóc môn tuyến giáp (xem bảng Một số loại thuốc và chất cản trở giấc ngủ). Thuốc uống thông thường được kê đơn có thể gây khó chịu, thờ ơ và giảm sự tỉnh táo. Nhiều loại thuốc thần kinh có thể gây cử động bất thường trong thời gian ngủ.

Mất ngủ có thể phát triển trong quá trình cai thuốc ức chế thần kinh trung ương (ví dụ: barbiturat, opioid, thuốc an thần), thuốc chống trầm cảm ba vòng, thuốc ức chế monoamine oxidase hoặc các loại thuốc bất hợp pháp (ví dụ: cocaine, heroin, cần sa, phencyclidine). Việc dừng đột ngột thuốc ngủ hoặc thuốc an thần có thể gây căng thẳng, run và co giật.

1. 1. Geoffroy PA, Hoertel N, Etain B, et al: Insomnia and hypersomnia in major depressive episode: Prevalence, sociodemographic characteristics and psychiatric comorbidity in a population-based study. J Affective Dis 226:132-141.doi.org/10.1016/j.jad.2017.09.032