Rối loạn sử dụng chất có liên quan đến mô hình hành vi bệnh lý, trong đó bệnh nhân tiếp tục sử dụng chất bất chấp những vấn đề đáng kể liên quan đến việc sử dụng chất đó. Chẩn đoán rối loạn sử dụng chất kích thích dựa trên tiêu chuẩn chẩn đoán về kiểu hành vi. Điều trị rối loạn sử dụng chất kích thích là một thử thách và thay đổi tùy theo chất kích thích và hoàn cảnh.
Các thuật ngữ phổ biến "nghiện", "lạm dụng" và "phụ thuộc" thường được sử dụng liên quan đến sử dụng chất, nhưng những thuật ngữ này rất không chắc chắn và dễ thay đổi để được xác định là rất hữu ích trong chẩn đoán một cách có hệ thống. "Rối loạn sử dụng chất" là toàn diện hơn và có ít hàm ý tiêu cực hơn. Các chất có liên quan thường nằm trong danh sách 10 nhóm thuốc phiện thường gây rối loạn liên quan đến sử dụng chất kích thích.
Tác dụng sinh lý của việc sử dụng chất kích thích
Những chất này đều hoạt hóa trực tiếp hệ thống tưởng thưởng của não bộ và tạo ra cảm giác thoải mái. Việc hoạt hóa có thể rất mãnh liệt đến nỗi các bệnh nhân thèm nhớ một cách mãnh liệt và bỏ bê các hoạt động thường ngày để có được và sử dụng chất đó. Những chất kích thích này cũng có tác dụng sinh lý trực tiếp, bao gồm
Ngộ độc
Hội chứng cai
Rối loạn tâm thần do chất kích thích
Các biểu hiện cụ thể và điều trị ngộ độc và cai thay đổi theo từng chất hoặc nhóm chất và được thảo luận ở nơi khác trong CẨM NANG.
Ngộ độc
Ngộ độc là đề cập đến sự phát triển của một hội chứng đặc hiệu có thể hồi phục với những thay đổi về tâm thần và hành vi có thể bao gồm sự thay đổi về tri giác, khoái cảm, suy giảm nhận thức, suy giảm khả năng đánh giá, suy giảm hoạt động thể chất và xã hội, cảm xúc không ổn định, hiếu chiến, hoặc phối hợp. Nếu ở mức độ nghiêm trọng, ngộ độc chất có thể dẫn đến quá liều, gây gánh nặng bệnh tật đáng kể, và gây nguy cơ tử vong.
Hội chứng cai
Trạng thái cai là tác động về thể chất, các triệu chứng và thay đồi hành vi đặc hiệu liên quan đến chất gây ra bởi việc dừng hoặc giảm số lượng sử dụng chất. Để được phân loại là một rối loạn cai nghiện chất, hội chứng cai nghiện phải khiến bệnh nhân đau khổ nghiêm trọng và/hoặc suy giảm chức năng (ví dụ, xã hội, nghề nghiệp). Hầu hết các bệnh nhân có trạng thái cai nhận thấy rằng việc tái sử dụng chất sẽ làm giảm các triệu chứng của họ.
Mặc dù một số bệnh nhân có hội chứng cai có một rối loạn sử dụng chất, một số loại chất đặc biệt là opioid, chất gây yên dịu/gây ngủ, và chất kích thần, có thể dẫn đến các triệu chứng cai ngay cả khi được dùng theo đơn vì các lý do y tế chính đáng và trong thời gian tương đối ngắn (< 1 tuần đối với opioid). Các triệu chứng cai phát triển sau khi sử dụng với mục đích y tế chính đáng không được coi là tiêu chuẩn để chẩn đoán rối loạn sử dụng chất.
Rối loạn tâm thần do chất kích thích
Rối loạn tâm thần do sử dụng chất kích thích là những thay đổi về tâm thần gây ra do sử dụng chất kích thích hoặc cai nghiện mà giống với rối loạn tâm thần độc lập (ví dụ, trầm cảm, loạn thần, lo âu, hoặc các rối loạn nhận thức).
Để một rối loạn tâm thần được coi là do chất kích thích gây ra, chất kích thích liên quan phải được biết là có khả năng gây ra rối loạn. Các chất có thể nằm trong danh sách 10 nhóm chất thường gây rối loạn liên quan đến sử dụng chất hoặc nhiều thuốc khác (ví dụ, thuốc kháng cholinergic và corticosteroid có thể gây các hội chứng loạn thần tạm thời). Ngoài ra, rối loạn tâm thần này nên
Xuất hiện trong vòng 1 tháng sau ngộ độc chất hoặc cai chất
Gây ra tình trạng đau khổ đáng kể hoặc suy giảm chức năng
Không có biểu hiện trước sử dụng chất
Không chỉ xảy ra trong tình trạng mê sảng cấp gây ra do các chất
Không kéo dài trong một khoảng thời gian đáng kể*
* Một số rối loạn nhận thức thần kinh do rượu, chất hít, hoặc chất gây an dịu-gây ngủ và rối loạn tri giác gây ra do các chất gây ảo giác có thể kéo dài.
Phương pháp tiếp cận lâm sàng đối với các rối loạn do sử dụng chất kích thích
Sử dụng chất bất hợp pháp, mặc dù có vấn đề vì nó là bất hợp pháp, không phải lúc nào cũng có rối loạn sử dụng chất. Ngược lại, các chất hợp pháp, như rượu và thuốc được kê đơn (và cần sa ở một số lượng ngày càng tăng của các bang), có thể là một rối loạn sử dụng chất. Các vấn đề gây ra do sử dụng các thuốc được kê đơn và các chất bất hợp pháp đều có trên tất cả các nhóm kinh tế xã hội.
Việc sử dụng chất để tiêu khiển, mặc dù thông thường không được xã hội chấp nhận, không phải là một hiện tượng mới, và đã tồn tại dưới hình thức này hay hình thức khác trong nhiều thế kỷ. Mọi người sử dụng chất vì nhiều lý do:
Để thay đổi hoặc nâng cao cảm xúc
Là một phần của nghi thức tôn giáo
Để có được sự giác ngộ tâm linh
Để nâng cao hiệu suất
Một số người dùng dường như không hề hấn gì; họ có xu hướng sử dụng thuốc phiện theo từng đợt với liều lượng tương đối nhỏ, loại trừ độc tính lâm sàng và phát triển khả năng dung nạp và phụ thuộc vào thể chất. Nhiều loại chất tiêu khiển (ví dụ như thuốc phiện thô, rượu, cần sa, caffein, các loại nấm gây ảo giác, lá coca) là "tự nhiên" (tức là gần với nguồn gốc thực vật); chúng chứa một hỗn hợp nồng độ các hợp chất tác động tâm thần tương đối thấp và không tách biệt các hợp chất tác động tâm thần.
Căn nguyên của rối loạn sử dụng chất gây nghiện
Mọi người thường theo một tiến trình từ thử dùng sang sử dụng thỉnh thoảng và sau đó là sử dụng nặng và đôi khi là rối loạn sử dụng chất gây. Tiến trình này rất phức tạp và mới chỉ được hiểu một phần. Tiến trình này phụ thuộc vào sự tương tác giữa chất, người sử dụng, và khung cảnh.
Thuốc uống
Các loại ma túy theo 10 nhóm khác nhau về khả năng gây rối loạn sử dụng chất gây nghiện. Khả năng được gọi là có khả năng gây nghiện. Khả năng gây nghiện phụ thuộc vào sự kết hợp của các yếu tố bao gồm
Đường sử dụng
Tốc độ mà loại chất đó vượt qua hàng rào máu-não và kích hoạt con đường tưởng thưởng
Thời gian để khởi phát tác dụng
Khả năng gây dung nạp và/hoặc các triệu chứng cai nghiện
Ngoài ra, các chất hợp pháp và/hoặc sẵn có (ví dụ như rượu, thuốc lá) có nhiều khả năng được sử dụng ban đầu hơn và do đó làm tăng nguy cơ tiến triển đến việc sử dụng có vấn đề. Hơn nữa, khi nhận thức về nguy cơ sử dụng một chất cụ thể làm giảm, có thể sẽ có những thử nghiệm và/hoặc sử dụng thuốc tiếp theo, làm tăng sự phơi nhiễm với các chất lạm dụng. Sự dao động trong nhận thức về nguy cơ của chất bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố, bao gồm những phát hiện liên quan đến y tế và di chứng tâm thần do sử dụng chất đó và các hậu quả xã hội.
Trong quá trình điều trị các bệnh lý nội khoa hoặc trong thủ thuật ngoại khoa hoặc thủ thuật nha khoa, bệnh nhân thường được kê toa opioid. Một phần đáng kể các loại thuốc phiện này không được sử dụng nhưng có thể vẫn còn trong nhà, là một nguồn đáng kể cho trẻ em, thanh thiếu niên và người lớn muốn sử dụng chúng cho các mục đích không phải y tế. Để đáp ứng, đã có sự nhấn mạnh vào nhu cầu
Kê đơn thuốc opioid với lượng thấp hơn phù hợp với thời gian và mức độ đau
Thúc đẩy việc lưu trữ an toàn các thuốc còn sót lại
Mở rộng các chương trình theo đơn
Người dùng
Các yếu tố dự báo ở người dùng bao gồm:
Đặc điểm tâm lý
Các hoàn cảnh và rối loạn
Đặc điểm tâm lý không thực sự là một yếu tố nguy cơ rõ ràng, mặc dù những người có mức độ tự kiểm soát thấp (xung động) hoặc mức độ cao của việc chấp nhận nguy cơ và tìm kiếm sự mới mẻ có thể có nguy cơ phát triển rối loạn sử dụng chất kích thích. Tuy nhiên, khái niệm về nhân cách nghiện mà đã được mô tả rất khác nhau bởi một số nhà khoa học hành vi có rất ít bằng chứng khoa học hộ nó.
Một số hoàn cảnh và các rối loạn cùng tồn tại dường như làm tăng nguy cơ. Ví dụ, những người buồn, cảm xúc đau khổ, hoặc bị xa lánh về mặt xã hội có thể tìm thấy các cảm nhận này tạm thời được giảm bớt bởi một loại chất; điều này có thể dẫn đến tăng sử dụng và đôi khi là rối loạn sử dụng chất. Bệnh nhân có các rối loạn khác không liên quan đến rối loạn tâm thần có nguy cơ cao phát triển một rối loạn sử dụng chất. Bệnh nhân có đau mạn tính (ví dụ như đau lưng, đau do bệnh hồng cầu lưỡi liềm, đau thần kinh, đau cơ xơ) thường dùng thuốc opioid để giảm đau; nhiều người sau đó phát triển một rối loạn sử dụng. Tuy nhiên, ở nhiều bệnh nhân này, các thuốc không opioid và các phương pháp điều trị khác không làm giảm hết cơn đau về thể chất và tinh thần.
Nghiện có thể là một chứng rối loạn đa gen. Có một số yếu tố di truyền và biểu sinh ảnh hưởng đến sự tiến triển của chứng nghiện. Nghiên cứu liên quan đến các bất thường di truyền cụ thể khác nhau tùy theo chất kích thích cụ thể.
Ngọc trai & cạm bẫy
|
Bối cảnh
Các yếu tố văn hoá và xã hội là rất quan trọng trong việc bắt đầu và duy trì (hoặc tái sử dụng) sử dụng chất. Quan sát các thành viên trong gia đình (cha mẹ, anh chị em ruột) và những người đồng đẳng sử dụng chất làm tăng nguy cơ người ta sẽ bắt đầu sử dụng chất. Bạn bè có ảnh hưởng đặc biệt mạnh mẽ đối với thanh thiếu niên (xem Sử dụng ma túy và chất kích thích ở thanh thiếu niên). Những người đang cố gắng ngừng sử dụng một chất sẽ thấy khó khăn hơn nhiều nếu họ đang ở xung quanh những người khác cũng sử dụng chất đó.
Các bác sĩ có thể vô tình góp phần vào việc sử dụng gây hại các thuốc phiện có tác động tâm thần thông qua việc kê đơn quá mức các loại thuốc này để giảm căng thẳng. Nhiều yếu tố xã hội, bao gồm các phương tiện thông tin đại chúng, góp phần vào kỳ vọng của bệnh nhân là thuốc nên được sử dụng để giảm bớt tất cả sự phiền muộn.
Chẩn đoán rối loạn sử dụng chất gây nghiện
Tiêu chuẩn chẩn đoán
Chẩn đoán rối loạn sử dụng chất dựa trên việc xác định mô hình hành vi bệnh lý, trong đó bệnh nhân tiếp tục sử dụng chất bất chấp những vấn đề đáng kể liên quan đến việc sử dụng chất. Cẩm nang chẩn đoán và thống kê về rối loạn tâm thần, Ấn bản lần thứ Năm, Sửa đổi nội dung (DSM5-TR) đưa ra 11 tiêu chuẩn được chia thành 4 loại. Những người đáp ứng 2 trong số các tiêu chuẩn này trong vòng 12 tháng được xem là có rối loạn sử dụng chất kích thích.
Kiểm soát sử dụng kém
Người sử dụng chất với số lượng lớn hơn hoặc trong một thời gian dài hơn so với kế hoạch ban đầu
Người muốn ngừng hoặc giảm việc sử dụng chất kích thích
Người dành thời gian đáng kể để tìm kiếm, sử dụng, hoặc phục hồi từ tác động của chất
Người có một thèm muốn mãnh liệt (thèm nhớ) để sử dụng chất
Suy giảm về xã hội
Người không thực hiện được các nhiệm vụ quan trọng trong công việc, trường học hoặc gia đình
Người tiếp tục sử dụng chất ngay cả khi chất đó gây ra (hoặc làm tồi tệ hơn) các vấn đề xã hội hoặc tương tác giữa các cá nhân
Người từ bỏ hoặc giảm các hoạt động xã hội, nghề nghiệp, hoặc giải trí quan trọng do sử dụng chất
Sử dụng có nguy cơ
Người sử dụng chất trong các tình huống nguy hiểm về thể chất (ví dụ như lái xe hoặc trong tình huống xã hội nguy hiểm)
Người tiếp tục sử dụng chất gây mặc dù biết rằng nó đang làm tồi tệ hơn một vấn đề về thể chất hoặc tâm lý
Triệu chứng dược lý*
Dung nạp: Người cần tăng dần liều chất sử dụng để gây ngộ độc hoặc đạt hiệu quả mong muốn, hoặc hiệu quả của một liều nhất định giảm theo thời gian
Hội chứng cai: Các ảnh hưởng bất thường lên thể chất xảy ra khi ngừng sử dụng chất hoặc khi bị làm mất tác dụng của chất bằng một chất đối vận đặc hiệu
* Lưu ý rằng một số thuốc phiện, đặc biệt là các opioid, thuốc gây an dịu/gây ngủ và thuốc kích thần, có thể dẫn đến các triệu chứng dung nạp và/hoặc triệu chứng cai ngay cả khi được dùng theo đơn vì các lý do y tế chính đáng và trong thời gian tương đối ngắn (< 1 tuần đối với opioid). Các triệu chứng cai phát triển sau khi sử dụng với mục đích y tế chính đáng không được coi là tiêu chuẩn để chẩn đoán rối loạn sử dụng chất.
Mức độ nghiêm trọng của rối loạn sử dụng được xác định bởi số triệu chứng:
Nhẹ: 2 đến 3 tiêu chuẩn
Trung bình: 4 đến 5 tiêu chuẩn
Nặng: ≥ 6 tiêu chuẩn
Điều trị rối loạn sử dụng chất gây nghiện
Thay đổi tùy theo chất và hoàn cảnh
Điều trị rối loạn sử dụng chất gây nghiện là một thử thách và bao gồm một hoặc nhiều điều sau đây:
Giải độc cấp
Ngăn ngừa và xử trí hội chứng cai nghiện
Ngừng (hoặc hiếm khi, giảm) sử dụng
Duy trì tiết chế
Các giai đoạn điều trị khác nhau có thể được điều trị bằng thuốc và/hoặc tư vấn và hỗ trợ. Các biện pháp và vấn đề cụ thể được thảo luận trong phần cụ thể ở nơi khác trong CẨM NANG, bao gồm Rối loạn sử dụng rượu và Rối loạn sử dụng thuốc phiện.
Với bằng chứng ngày càng tăng và sự hiểu biết sâu hơn về các quá trình sinh học nằm bên dưới việc sử dụng ma túy cưỡng bức, rối loạn sử dụng chất đã được xác lập chắc chắn hơn trở thành một bệnh lý y khoa. Như vậy, các bệnh này có liên tuân theo các hình thức điều trị khác nhau, bao gồm các nhóm hỗ trợ (nhóm nghiện rượu ẩn danh và các chương trình Mười Hai bước khác); liệu pháp tâm lý (ví dụ như liệu pháp tăng cường động lực, liệu pháp nhận thức-hành vi, dự phòng tái phát); và các loại thuốc khác nhau, từ liệu pháp điều trị bằng chất đồng vận (ví dụ, liệu pháp thay thế nicotin cho rối loạn sử dụng thuốc lá, methadon và buprenorphin đối với rối loạn sử dụng opioid) tới các phương pháp mới đang được nghiên cứu. Tập trung vào việc xác định chính xác bệnh nhân có rối loạn sử dụng chất và chuyển tuyến điều trị đặc hiệu sẽ giúp giảm đáng kể các hậu quả cá nhân cũng như tác động xã hội.
Những điểm chính
Rối loạn sử dụng chất liên quan đến mô hình hành vi bệnh lý, trong đó bệnh nhân tiếp tục sử dụng chất bất chấp những vấn đề đáng kể liên quan đến việc sử dụng chất.
Các biểu hiện được phân loại thành sự kiểm soát sử dụng kém, suy giảm về xã hội, sử dụng có nguy cơ và các triệu chứng dược lý.
Các thuật ngữ "nghiện", "lạm dụng" và "sự phụ thuộc" là mơ hồ và mang tính chủ quan; nên tốt hơn là nói về rối loạn sử dụng chất và tập trung vào các biểu hiện cụ thể và mức độ nghiêm trọng của chúng.
Các hậu quả và điều trị rối loạn sử dụng chất khác nhau rất nhiều tùy thuộc vào chất.
