Chứng say do chuyển động là phản ứng sinh lý bình thường với một kích thích. Tùy thuộc vào bối cảnh và kích thích, tình trạng này có thể xảy ra ở một số ít người (ví dụ: đi máy bay mà không gặp nhiễu động) hoặc ở hầu hết mọi người (ví dụ: trên tàu khi biển động hoặc khi trở nên mất trọng lượng trong chuyến du hành vũ trụ) (1).
Say tàu xe có thể bị kích thích do chuyển động vật lý (ví dụ: khi đi ô tô hoặc thuyền) hoặc nếu một cá nhân có nhận thức về chuyển động khi đứng yên, còn gọi là cảm giác tự chuyển động.
Tính nhạy cảm của từng cá nhân đối với chứng say tàu xe rất khác nhau. Tuy nhiên, tình trạng này xảy ra thường xuyên hơn ở nữ giới so với nam giới. Phổ biến hơn ở trẻ em từ 2 tuổi đến 12 tuổi so với người lớn; tình trạng này hiếm gặp ở trẻ sơ sinh < 2 tuổi.
Các triệu chứng say tàu xe đôi khi giảm dần khi bệnh nhân cao tuổi hơn và say tàu xe mới khởi phát dựa trên chuyển động vật lý là không phổ biến sau tuổi 50. Người cao tuổi có thể dễ bị say tàu xe hơn do thị giác (VIMS) (xem Nguyên nhân).
Tài liệu tham khảo
1. Keshavarz B, Golding JF. Motion sickness: current concepts and management. Curr Opin Neurol. 2022;35(1):107-112. doi:10.1097/WCO.0000000000001018
Căn nguyên của chứng say xe
Kích thích quá mức của hệ thống tiền đình bằng chuyển động là nguyên nhân chính. Kích thích này có thể là do chuyển động vật lý thực tế hoặc chuyển động được nhận thức. Một tình huống phổ biến khi nhận thấy chuyển động là trong trò chơi điện tử và thực tế ảo. Say tàu xe xảy ra trong những tình huống này được gọi là say tàu xe do thị giác (VIMS) và các triệu chứng và tác động do thực tế ảo (VRISE).
Sự kích thích tiền đình có thể là kết quả của chuyển động xoay đầu (cảm nhận bởi các ống bán nguyệt) hoặc gia tốc tuyến tính hoặc lực hấp dẫn (cảm nhận bởi sỏi thính giác [thông nang ở tai trong và tiểu nang ở khoang tiền đình]). Các phần của hệ thần kinh trung ương (CNS) đóng vai trò trung gian gây say tàu xe bao gồm hệ thống tiền đình và nhân thân não, vùng dưới đồi, nốt và lưỡi thùy giun của tiểu não và các đường dẫn gây nôn (ví dụ: vùng kích hoạt thụ thể hóa học ở tủy, trung tâm nôn và các dây thần kinh ly tâm gây nôn).
Không xác định được chính xác sinh lý bệnh, nhưng say do chuyển động xảy ra chỉ khi các dây thần kinh số 8 và các con đường tiểu não tiền đình còn nguyên vẹn; những người thiếu một hệ thống chức năng tiền đình - ốc tai thì không bị chứng say do chuyển động. Sự di chuyển thông qua bất kỳ hình thức vận tải nào, bao gồm tàu bè, xe gắn máy, tàu hỏa, máy bay, tàu vũ trụ, và tàu lượn có thể gây ra sự kích thích tiền đình quá mức.
Việc khởi phát có thể liên quan tới các tín hiệu tiếp nhận của tiền đình, thị giác và nhận cảm cơ thể bị xung đột. Ví dụ, tín hiệu thị giác đầu vào cho biết đang cố định có thể xung đột với cảm giác đang di chuyển (ví dụ, nhìn vào một bức tường cabin tàu dường như không di chuyển trong khi cảm thấy tàu đang tròng trành). Ngoài ra, tín hiệu thị giác về sự di chuyển có thể xung đột với thiếu cảm nhận về sự di chuyển, ví dụ như xem một tiêu bản trượt nhanh với kính hiển vi hoặc xem một trò chơi thực tế ảo trong khi ngồi yên (còn gọi là say giả gây ra bởi thiếu gia tốc thực sự). Khi xem các con sóng từ thuyền, một người có thể trải nghiệm xung đột tín hiệu thị giác (sự chuyển động của sóng theo một hướng) và tín hiệu đầu vào tiền đình (sự chuyển động thẳng đứng của thuyền).
Một khởi phát có khả năng khác có thể là xung đột giữa đầu vào giữa chuyển động xoay đầu và gia tốc tuyến tính hoặc trọng lực, có thể xảy ra trong môi trường không trọng lực khi quay (gia tốc quay góc). Ngoài ra, một mô hình chuyển động khác với mô hình dự kiến (ví dụ, trong môi trường không trọng lực, nổi thay vì rơi xuống) có thể là một yếu tố khởi phát.
Trong hội chứng thích ứng không gian (bệnh say do chuyển động trong thời gian du hành vũ trụ), không trọng lượng (không trọng lực) là một yếu tố gây bệnh. Hội chứng này làm giảm hiệu quả làm việc của các phi hành gia trong những ngày đầu tiên bay vào vũ trụ, nhưng quá trình thích nghi sẽ diễn ra trong nhiều ngày.
Các yếu tố nguy cơ
Các yếu tố có thể làm tăng nguy cơ mắc chứng say do chuyển động hoặc làm tăng mức độ nghiêm trọng của các triệu chứng bao gồm:
Thông khí kém (ví dụ: khi tiếp xúc với hơi, khói, hoặc carbon monoxid)
Các yếu tố cảm xúc (ví dụ, sợ hãi, lo lắng về du lịch hoặc khả năng mắc chứng say tàu xe)
Bệnh tiền đình (chẳng hạn như viêm mê đạo)
Các yếu tố nội tiết (ví dụ, do mang thai, sử dụng thuốc tránh thai nội tiết)
Các yếu tố di truyền và gia đình dường như làm tăng khả năng bị co giật do sốt (1).
Có thể có mối liên hệ giữa say tàu xe và đau nửa đầu do tiền đình (2).
Tài liệu tham khảo
1. Hromatka BS, Tung JY, Kiefer AK, et al. Genetic variants associated with motion sickness point to roles for inner ear development, neurological processes and glucose homeostasis. Hum Mol Genet. 24(9):2700-2708, 2015. doi: 10.1093/hmg/ddv028
2. Abouzari M, Cheung D, Pham T, et al. The Relationship Between Vestibular Migraine and Motion Sickness Susceptibility. Otol Neurotol. 2020;41(8):1116-1121. doi:10.1097/MAO.0000000000002705
Các triệu chứng và dấu hiệu của chứng say xe
Các biểu hiện đặc trưng của say xe là buồn nôn, nôn ói, nhợt nhạt, mồ hôi, và khó chịu ở vùng bụng.
Các triệu chứng khác, có thể đi trước các biểu hiện đặc trưng, bao gồm ngáp, tăng thông khí, chảy nước miếng, và buồn ngủ. Nuốt hơi, chóng mặt, nhức đầu, mệt mỏi, yếu, và không có khả năng tập trung cũng có thể xảy ra. Đau, khó thở, yếu hoặc các thiếu hụt thần kinh cục bộ, và rối loạn thị giác và ngôn ngữ thì không có.
Với việc tiếp xúc liên tục, bệnh nhân thường thích ứng trong vài ngày. Tuy nhiên, các triệu chứng có thể tái phát nếu chuyển động tăng lên hoặc nếu chuyển động tiếp tục sau một thời gian nghỉ ngơi ngắn từ có yếu tố khởi phát.
Nôn ói kéo dài do say chuyển động có thể hiếm khi dẫn tới tình trạng mất nước với hạ huyết áp, mất ngủ và trầm cảm.
Chẩn đoán chứng say xe
Bệnh sử và khám lâm sàng
Có thể nghi ngờ ở bệnh nhân có triệu chứng tương ứng được tiếp xúc với các yếu tố khởi phát điển hình. Chẩn đoán dựa vào lâm sàng và thường đơn giản. Tuy nhiên, khả năng chẩn đoán bệnh nghiêm trọng hơn (ví dụ: xuất huyết ở hệ thần kinh trung ương [CNS] hoặc nhồi máu não) cần phải được xem xét ở một số người, đặc biệt là người cao tuổi, bệnh nhân không có tiền sử say tàu xe hoặc những người có yếu tố nguy cơ bị xuất huyết hoặc nhồi máu ở hệ thần kinh trung ương bị chóng mặt cấp tính và nôn ói trong khi di chuyển. Những bệnh nhân có triệu chứng hoặc dấu hiệu thần kinh khu trú, đau đầu nhiều, hoặc các biểu hiệu không điển hình khác về chứng say do chuyển động nên được đánh giá thêm.
Điều trị chứng say xe
Thuốc dự phòng (ví dụ: thuốc kháng cholinergic, thuốc kháng histamine và thuốc kháng dopaminergic)
Các biện pháp phòng ngừa và điều trị không dùng thuốc
Thuốc chống nôn (ví dụ: thuốc đối kháng serotonin)
Đôi khi là dung dịch IV và chất điện giải thay thế
Những người dễ bị say tàu xe nên dùng thuốc dự phòng và sử dụng các biện pháp phòng ngừa khác trước khi các triệu chứng xuất hiện; các biện pháp can thiệp sẽ kém hiệu quả hơn sau khi các triệu chứng xuất hiện (1). Nếu xảy ra nôn ói, một thuốc chống nôn, được dùng qua trực tràng hoặc ngoài ruột, có thể có hiệu quả. Nếu nôn kéo dài, có thể cần đến dịch truyền tĩnh mạch và chất điện giải để thay thế và duy trì.
Phụ nữ có thai nên điều trị say do chuyển động như họ chữa buồn nôn và nôn trong thời kỳ nghén.
Scopolamine
Scopolamine, một loại thuốc theo đơn kháng cholinergic, có hiệu quả trong việc phòng ngừa, nhưng hiệu quả trong điều trị vẫn chưa chắc chắn (2). Scopolamine có dạng miếng dán thẩm thấu qua da hoặc dạng uống. Miếng dán này là sự lựa chọn tốt cho các chuyến đi dài vì nó có hiệu quả đến 72 giờ. Nó được áp sau tai 4 giờ trước khi bắt đầu có tác dụng. Nếu cần điều trị sau 72 giờ, miếng dán được lấy ra và một cái mới được đặt sau tai còn lại. Scopolamine dạng uống có hiệu quả trong vòng 30 phút và được dùng 1 giờ trước khi lên đường và sau đó dùng lại 8 giờ một lần nếu cần.
Các tác dụng phụ kháng cholinergic, bao gồm lơ mơ, mờ mắt, khô miệng, và nhịp tim chậm xảy ra ít hơn với các miếng. Việc vô ý tiếp xúc phải miếng dán có thể gây nên việc giãn đồng tử rộng và cố định. Tác dụng bất lợi khác của scopolamin ở người cao tuổi có thể bao gồm lú lẫn, ảo giác, và bí tiểu. Scopolamine bị chống chỉ định ở những người có nguy cơ bị bệnh tăng nhãn áp góc đóng.
Ngọc trai & cạm bẫy
|
Scopolamin có thể được trẻ em sử dụng > 12 tuổi trong cùng liều lượng như đối với người lớn. Không khuyến nghị sử dụng thuốc này cho trẻ em ≤ 12 tuổi vì nguy cơ cao hơn bị tác dụng bất lợi.
Thuốc kháng histamine
Cơ chế tác dụng chống histamin có thể là kháng cholinergic. Tất cả những thuốc có hiệu quả đều gây yên dịu; thuốc chống histamin không có tác dụng yên dịu dường như không có hiệu quả. Những loại thuốc này có thể có hiệu quả trong phòng ngừa và có thể điều trị. Tác dụng phụ chống cholinergic có thể gây phiền hà khó chịu, đặc biệt ở người cao tuổi. Bắt đầu từ 1 giờ trước khi khởi hành, những người dễ bị ảnh hưởng có thể được dùng thuốc dimenhydrinate, diphenhydramine, meclizine hoặc cyclizine không cần kê đơn.
Nếu có tác dụng an thần quá mức, có thể giảm liều dùng tiếp theo. Cyclizin và dimenhydrinat có thể giảm thiểu các triệu chứng đường tiêu hóa qua dây thần kinh phế vị.
Thuốc kháng dopaminergic
Promethazine uống 1 giờ trước khi khởi hành và sau đó uống hai lần một ngày dường như có hiệu quả trong việc phòng ngừa và điều trị. Liều dùng dựa trên cân nặng nên được sử dụng cho trẻ em từ 2 tuổi đến 12 tuổi; không nên sử dụng cho trẻ em < 2 tuổi vì có nguy cơ suy hô hấp. Thêm caffein có thể làm tăng hiệu quả (3). Metoclopramide cũng có thể có hiệu quả, nhưng có thể kém hiệu quả hơn promethazine. Tác dụng phụ bao gồm triệu chứng ngoại tháp và an yên dịu.
Nhóm benzodiazepine
Benzodiazepin cũng có thể có một số hiệu quả trong điều trị bệnh say do chuyển động nhưng nó cũng có tác dụng yên dịu.
Các thuốc đối kháng serotonin
Thuốc đối kháng serotonin (5-HT3), chẳng hạn như ondansetron và granisetron, là những thuốc chống nôn có hiệu quả cao, nhưng một số nghiên cứu đề cập đến việc sử dụng các thuốc này trong việc ngăn ngừa say tàu xe đã không cho thấy hiệu quả đáng kể. Tuy nhiên, trong trường hợp buồn nôn và nôn dữ dội, sử dụng thuốc đối kháng serotonin là hợp lý.
Các biện pháp không thuốc
Những người dễ bị ảnh hưởng nên giảm thiểu phơi nhiễm bằng cách đặt mình ở nơi ít có chuyển động nhất (ví dụ ở giữa một con tàu gần mực nước, phía trên cánh trong máy bay). Ngoài ra, họ nên cố gắng giảm thiểu sự thiếu nhất quán giữa kích thích từ thị giác và tiền đình. Nếu đi du lịch bằng xe ô tô, hàng ghế phía trước, nơi chuyển động của xe là rõ nhất, là vị trí tốt nhất. Khi đi du lịch trên tàu, nhìn đường chân trời hoặc những khoảng đất thì tốt hơn so với xem một bức tường cabin. Bất kể hình thức vận chuyển, cần phải tránh việc đọc sách và ghế sau. Một vị trí nằm ngửa hoặc nửa nằm nửa ngồi với đầu được hỗ trợ là tốt nhất. Ngủ cũng có thể giúp bằng cách giảm các tín hiệu đầu vào tiền đình. Trong hội chứng thích ứng không gian, sự di chuyển, làm trầm trọng thêm các triệu chứng, nên được tránh.
Thông khí thích hợp giúp ngăn ngừa các triệu chứng. Dùng đồ uống có cồn và ăn quá nhiều trước hoặc trong suốt chuyến đi làm tăng khả năng bị say tàu xe. Dùng thường xuyên một số lượng nhỏ chất lỏng và thực phẩm nhạt được khuyến cáo hơn so với các bữa ăn lớn trong suốt chuyến đi kéo dài; một số người thấy rằng bánh quy khô và đồ uống có ga, đặc biệt là rượu gừng, là tốt nhất. Nếu thời gian đi lại ngắn, nên tránh thức ăn và chất lỏng.
Thích ứng là một trong những phương pháp điều trị dự phòng hiệu quả nhất cho bệnh say do chuyển động và được thực hiện bằng cách tiếp xúc lặp lại với cùng một kích thích. Tuy nhiên, sự thích ứng thì đặc hiệu với kích thích (ví dụ như thủy thủ thích ứng với những động tác trên tàu lớn cũng có thể xuất hiện say khi trên các con thuyền nhỏ hơn).
Phương pháp điều trị thay thế
Một số liệu pháp thay thế chưa được chứng minh nhưng có thể hữu ích. Những phương pháp trị liệu thay thế này bao gồm dây đeo cổ tay áp dụng châm cứu và dây đeo tay để kích thích điện. Cả hai đều có thể được sử dụng an toàn bởi mọi người ở mọi lứa tuổi. Gừng đã được sử dụng nhưng có rất ít nghiên cứu chất lượng cao (4).
Tài liệu tham khảo về điều trị
1. Leung AK, Hon KL. Motion sickness: an overview. Drugs Context. 2019;8:2019-9-4. Xuất bản ngày 13 tháng 12 năm 2019. doi:10.7573/dic.2019-9-4
2. Spinks A, Wasiak J. Scopolamine (hyoscine) for preventing and treating motion sickness. Cochrane Database Syst Rev. 2011;2011(6):CD002851. Xuất bản ngày 15 tháng 6 năm 2011. doi:10.1002/14651858.CD002851.pub4
3. Estrada A, LeDuc PA, Curry IP, et al. Airsickness prevention in helicopter passengers. Aviat Space Environ Med. 2007;78(4):408-413.
4. Lien HC, Sun WM, Chen YH, et al. Effects of ginger on motion sickness and gastric slow-wave dysrhythmias induced by circular vection. Am J Physiol Gastrointest Liver Physiol. 2003;284(3):G481-G489. doi:10.1152/ajpgi.00164.2002
Những điểm chính
Chứng say do chuyển động được kích hoạt bởi sự kích thích quá mức của hệ thống tiền đình hoặc xung đột giữa các tín hiệu đầu vào các nhận cảm cơ thể, thị giác, và tiền đình.
Chẩn đoán, dựa trên các kết quả lâm sàng, thường là đơn giản.
Điều trị bằng thuốc hiệu quả hơn trong phòng ngừa và thường liên quan đến scopolamine hoặc thuốc kháng histamine.
Khi nôn đã bắt đầu, thuốc chống nôn đối kháng serotonin được ưu tiên dùng.
Để giảm thiểu tình trạng say do chuyển động, người ta nên tìm kiếm vị trí trong xe ít bị ảnh hưởng bởi chuyển động, ngủ khi có thể, thông khí đầy đủ, tránh uống rượu và thức ăn không cần thiết.